در دل آتشِ غمِ رُخَت تا که خانه کرد (در آواز تاج اصفهانی «دل در آتش غم رخت …» خوانده شده)
دیده، سیل خون به دامنم بس روانه کرد
آفتاب عمر من فرو رفت و ماهم از افق چرا سر برون نکرد
هیچ صبحدم نشد فلک چون شفق ز خون دلِ مرا لالهگون نکرد
ز روی مَهَت جانا پرده برگشا
در آسمان مه را مُنفعل نما
به ماهِ رویت سوگند
که دل به مهرت پابند
به طرهات جان پیوند
فراق رویت یک چند
قسم به زند و پازند
به جانم آتش افکند (در آواز تاج این سه پارهجمله با ترتیب متفاوتی خوانده شده)
بیا نگارا جمال خود بنما
زِ رنگ و بویت خجل نما گل را
رو در طرف چمن بین بنشسته چو من (تاج اصفهانی خوانده است «…. چه من»)
دل خون بس ز غمِ یاری غنچه دهن
گل درخشنده
چهره تابنده
غنچه در خنده
بلبل نعره زنان
هرکه جوینده
باشد یابنده
دل دارد زنده
بس کن آه و فغان
ز جور مهرویان شکوه گر سازی
به ششدر محنت مهره اندازی
همچون سالک دست خودبازی
همچون سالک دست خود بازی
به اصفهان رو علیاکبر شهنازی اصفهان سل نیما فریدونی تار.mp4
به اصفهان رو علیاکبر شهنازی اصفهان سل نیما فریدونی تار.mp4
36-Be Esfehan Ro-Ali Akbar Shahnazi.mp3
خواننده: جلال تاج اصفهانی
شاعر: ملک الشعرای بهار
دستگاه: آواز بیاتاصفهان
متن ترانه: به اصفهان رو که تا بنگری بهشت ثانی
به زنده رودش سلامی ز چشم ما رسانی
ببر از وفا کنار جلفا به گل چهرگان سلام ما را
شهر پر شکوه قصر چلستون کن گذر به چارباغش
گر شد از کفت یار بی وفا کن کنار پل سراغش
بنشین در کریاس یاد شاه عباس بستان از دلبر می
بستان پی در پی می از دست وی تا کی تا بتوانی
ساعتی در جهان خرم بودن بی غم بودن بی غم بودن
با بتی دلستان همدم بودن محرم بودن با هم بودن
ای بت اصفهان زان شراب جلفا ساغری در ده ما را
ما غریبیم ای مه بر غریبان رحمی کن خدا را
این نت در آواز دشتی می و لا تهیه شدهاست.
نت آتش دل آواز دشتی مرتضی نیداوود حسین پژمان بختیاری قمرالملوک وزیری
آتش دل
خواننده: بانو قمرالملوک وزیری آتش دل از پژمان بختیاری آهنگساز: مرتضی نیداود
اين ترانه را همایون شجریان در سال ۱۳۸۱ بازخوانی کرد.
آتشی در سینه دارم جاودانی عمر من مرگیست نامش زندگانی رحمتی کن کز غمـت جان مـیسپارم بیش از این من طاقت هجران ندارم کی نهـی بـر سـرم پـای ای پــری از وفــاداری شد تمام اشک من بس در غمت کردهام زاری نوگلی زیبا بُود حـسن و جوانی عطر آن گل رحمت است و مهربانی ناپسـندیده بـود دل شکستن رشتهی الفت و یاری گسستن کی کنی ای پری ترک ستمگری؟ میفکنی نظـری آخر به چشم ژاله بارم گر چه ناز دلبران دل تازه دارد ناز هم بر دل من اندازه دارد هیچُ گر ترحمی نمیکنی بر حال زارم جز دمی که بگذرد که بگذرد از چاره کارم دانمت که بر سرم گذر کنی بهرحمت اما
آن زمان که بر کشد گیاه غـم سر از مزارم از نظرهای تو بیمهری عیان است
جانگداز است آن نظر کارام جان است سیل اشکم با زبان بیزبانی
با تو گوید راز عشقم گر چه دانی
آتش دل (قمرالملوک وزیری)
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکیپدیا برای ارجاع به منابع، با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید. مطالب بیمنبع را میتوان به چالش کشید و حذف کرد. (چگونگی و زمان حذف پیام این الگو را بدانید)
آتش دل یا آتشی در سینه دارم جاودانی، عنوان ترانه یا تصنیفی قدیمی با صدای قمرالملوک وزیری است که شعر ترانهٔ آن توسط حسین پژمان بختیاری (زاده ۱۲۷۹، درگذشت ۱۳۵۳ در تهران)، شاعر و ترانه سرای نامی ایران بر روی آهنگی از مرتضی نی داوود (زاده ۱۲۷۹ در تهران، درگذشت: ۱۳۶۹ درلسآنجلس)، سروده شدهاست. این ترانه نخستین بار با صدای قمر و در همراهی با نغمه تار آهنگساز آن (مرتضی خان نی داوود)، در سال ۱۳۱۵ خورشیدی و در محل گراند هتل تهران، واقع در خیابان لاله زار، اجرا شد.
از این تصنیف مرتضی نی داوود، که به گفته خود او بهترین آهنگ او محسوب میشود، بعدها اجراهای دیگری توسط خوانندگان دیگر نیز اجرا شد، که از آن جمله اجرای آن با صدای صدیق تعریف (زاده ۱۳۳۴ در سنندج) در سال ۱۳۷۸ خورشیدی در آلبوم ماه بانو (یادواره قمرالملوک وزیری)، و نیز اجرای همایون شجریان (زاده ۱۳۵۴ در تهران) در سال ۱۳۸۴ خورشیدی برای سریال رسم عاشقی اجرا شد و در نهایت سال ۱۳۸۹ با اجرای دیگری از ایشان به تنظیم مزدا انصاری در آلبوم شب جدایی منتشر شد.
نخستین عبارات این تصنیف، به عنوان یکی از شاخصترین کارهای قمرالملوک وزیری بر سنگ قبر او در گورستان ظهیرالدوله درج شدهاست.
محتویات
تاریخچه شکلگیری ترانه
در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۴ خورشیدی، مجله تماشا که نشریهای وابسته به سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران و از جمله پرخوانندهترین نشریات کشور بود، با تلاش و پیگیری زیاد، با تنی چند از نزدیکترین یاران و همکاران و آشنایان بانو قمرالملوک وزیری، از جمله مرتضی نی داوود، عبدالله طالع همدانی و… مصاحبههایی ترتیب داد، که هدف از آن ترسیم چهرهای واقعی از قمر، از شبکهٔ خاطرهها و کلاف سردرگم اسناد و یادبودها بود. در یکی از این مصاحبهها، که تحت عنوان «بدری در کام خسوف» و در نشریه تماشا، مورخه روز ۲۰ اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۴ به چاپ رسید، مرتضی نی داوود، ضمن بیان مطالب متعدد و متنوعی پیرامون قمرالملوک وزیری و آثار او، از دو ترانه قدیمی مرغ سحر و آتش دل، به عنوان دو تا از شاخصترین آثار مشترک خویش با قمرالملوک وزیری نام میبرد و شرح مختصری در باب تاریخچه و نحوهٔ شکلگیری این دو ترانهٔ مشهور ارائه میکند. نی داوود میگوید:
… بیش از همه ملک الشعرای بهار بود که برای [کارهای مشترک] ما [با قمرالملوک وزیری]، ترانه میساخت. پژمان بختیاری، احمدی، وحید دستگردی و مؤیدثابتی شاعر خراسانی، بعد از او [یعنی بهار] با ما همکاری داشتند…[از جمله در تصنیف مرغ سحر]، از روی آهنگ بنده، مرحوم ملک الشعرای بهار، این شعر را ساختند: «مرغ سحر ناله سر کن، داغ مرا تازهتر کن، بلبل پربسته ز کنج قفس درآ، نغمهٔ آزادی نوع بشر سرا…»، و قمر هم آن را خواند. این ترانه و آهنگ آن، بهترین و معروفترین ترانه و آهنگ زمان خودش شد. حتی حالا وقتی خودم آن را میشنوم، حظّ میکنم. اما همانطور که گفتم، غیر از مرحوم ملک، شادروان پژمان بختیاری هم با قمر و من همکاری داشتند و یک بار، ضمن اینکه بنده آهنگی میساختم، مرحوم پژمان شعر آن را سرودند. آهنگ در مایه دشتی است و شعرش این است: «آتشی در سینه دارم جاودانی، عمر من مرگیست نامش زندگانی، رحمتی کن کز غمت جان میسپارم، بیش از این من طاقت هجران ندارم…»
از شرح ارائه شده توسط نی داوود پیداست که شعر تصنیف آتش دل، توسط پژمان بختیاری در حین ساخت آهنگ آن توسط مرتضی نی داوود سروده شدهاست. از قرائن و شواهد چنین برمی آید که ساخت شعر و ترانهٔ این تصنیف در سال ۱۳۱۵ خورشیدی صورت پذیرفته و نخستین اجرای آن، توسط قمرالملوک وزیری در همان سال، با تار مرتضی خان نی داوود و در محل گراند هتل تهران بودهاست. همچنین مدتی بعد از این اجرا، اجرایی دیگر از این ترانه با صدای قمرالملوک و تار نی داوود توسط کمپانی هیزماسترویس بر روی صفحه گرامافون ضبط گردید که این نسخه خوشبختانه موجود و در دسترس میباشد.
مشخصات ترانه
آهنگساز: مرتضی نیداوود
شاعر: حسین پژمان بختیاری
دستگاه: شور (مایه دشتی)
نوازنده تار (در نخستین اجرا): مرتضی نی داوود
اجرای اول: سال ۱۳۱۵ توسط قمرالملوک وزیری با همراهی تار مرتضیخان نیداوود در گراند هتل تهران
سایر خوانندگان: تاج اصفهانی، صدیق تعریف، همایون شجریان، مهدیه محمدخانی، سالار عقیلی
جستارهای وابسته
مرغ سحر
منابع
شاپوری، بهروز. چهرههای موسیقی ایران. چاپ دوم. تهران: کتابسرا، ۱۳۷۲.
«مرغ سحر» نام تصنیف مشهوری از ساختههای مرتضی نیداوود در دستگاه ماهور و شعر ملکالشعرای بهار است. نخستین بار این تصنیف را جلال تاج اصفهانی خواند و بعد با صدای ملوک ضرابی و قمرالملوک وزیری به روی صفحه گرامافون آمد و پس از آن با صدای بسیاری از خوانندگان ایرانی اجرا شد. تصنیف «مرغ سحر» به لحاظ داشتن مضمونی سیاسی- اجتماعی و زبان حال ملت بودن و نیز ارزشهای موسیقایی و ادبی یکی از ماندگارترین تصنیفهای موسیقی معاصر ایران بهشمار میرود. تصنیف مرغ سحر را میتوان سرود شکست آرمانها و شعارهای انقلاب مشروطه دانست.
در هفتم تیر ۱۳۰۶، روزنامه ناهید که در زمینه طنز مطالبی را منتشر میکرد جشنی به مناسبت آغاز هفتمین سال انتشار خود بر پا کرد و «تصنیف در ماهور» به عنوان «اثر طبع یکی از استادان سخن» در آن جشن احتمالاً توسط ایرانالدوله هلن اجرا شد که متن آن را پیوست اولین شماره سال هفتم کردند. محل اجرا هم «باغ آقای سهم الدوله» بود. این تصنیف، بعدها «مرغ سحر» یا «ناله مرغ سحر» نام گرفت و سُراینده آن نیز از پرده ابهام خارج شد و آن را معرفی کردند که ملکالشعرای بهار بود. سپس این تصنیف با صدای ملوک ضرابی و بعد با صدای قمرالملوک وزیری اجرا شد که با استقبال مواجه شد. آهنگ این اثر، در دستگاه ماهور، از مرتضی نیداوود است.
نخستین ضبط این اثر بر روی صفحههای پولیفون، در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای ملوک ضرابی کاشانی و تار مرتضی نیداوود انجام شد.
با این که مرغ سحر در سالهای اولیه به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی و در اعتراض به وی روی صفحه ضبط و منتشر شده اما تا چندین دهه، چندان صدایی از آن به گوش نمیرسید تا اینکه در سالهای دهه پنجاه خورشیدی با آغاز فصل تازه ترانه اعتراضی، مرغ سحر بار دیگر جان گرفت.
بیشتر اجراهای مختلف مرغ سحر در چهار دهه گذشته به آنچه مرتضی نی داوود ساخت وفادار مانده و کمابیش همگان به همان شیوه ملوک ضرابی این ترانه را اجرا کردهاند. از اجرای هنگامه اخوان همراه با تار محمدرضا لطفی در برنامه گلهای تازه رادیو ایران بهعنوان نزدیکترین اجرا به شیوه قمر یاد میشود. برخی آهنگسازان هم این ترانه را در همان ساختار سنتی اما به شیوهای مدرنتر تنظیم کردهاند که شاید موفق ترینشان فرامرز پایور باشد. پایور مرغ سحر را با سازبندی (ارکستراسیون) منحصر به فرد خود و به شکل چپ کوک (ماهور فا) برای صدای نادر گلچین تنظیم کرد که در برنامه گلهای تازه از رادیو ایران پخش شد و از اجراهای موفق این ترانه شد. تنظیم دیگری هم (احتمالاً توسط جهانبخش پازوکی) انجام گرفت که در آن شیوه همآوایی (هارمونی دو صدایی) به کار رفته و با صدای هوشمند عقیلی ضبط شدهاست.
پیش از انقلاب، با جایگزینی شعر دیگری به جای شعر محمدتقی بهار اجرایی دوصدایی با صدای عبدالوهاب شهیدی و پوران و تنظیم جواد معروفی منتشر شد که توفیق چندانی پیدا نکرد.
گروه کیوسک و محسن نامجو هم در سال ۱۳۸۹ اجرایی چندصدایی از مرغ سحر را ارائه دادند که ضربآهنگ ترانه در آن تغییر یافت و بمترین گام برای آن انتخاب شد (ماهور لا). این اجرا با اینکه از لحاظ سازبندی و چندصدایی بودن متفاوت بود ولی همچنان در چارچوب سنتی باقی ماند. یکی از متفاوتترین اجرای مرغ سحر را سالها پیش فرهاد مهراد عرضه کرد. وی با همراهی گیتار، این ترانه را با شیوه و بیانی جدید و متفاوت اجرا کرد.
محمدرضا شجریان در بسیاری از کنسرتهای خود مرغ سحر را اجرا کردهاست که یکی از محبوبترین اجراهای این تصنیف تاریخی است. شجریان به خواست مردم این تصنیف را در اغلب کنسرتهای خود اجرا میکند. او تا کنون در کنسرتهای رسمی خود بند دوم این شعر را اجرا نکردهاست.
محبوبیت این تصنیف تا به حدی است که خوانندگان موسیقی پاپ نیز آن را اجرا کردهاند، از جمله گوگوش در سال ۱۳۹۳ در کنسرتش در ومبلی لندن ترانه مرغ سحر را با تنظیم بابک امینی در سبک پاپ بازخوانی کرد.[۷] ماندگاری مرغ سحر را باید در مضمون اجتماعی-سیاسی آن جستجو کرد که در هر دورهای در ایران به گونهای مصداق پیدا میکند.
زمان سرودن تصنیف
اعلان اولین اجرای مرغ سحر
این تصنیف در کوران حوادث پس از سقوط سلسله قاجار و روی کار آمدن پهلوی سروده شدهاست. اسماعیل نواب صفا، ترانهسرا، نالهٔ مرغ سحر ملکالشعرا را مربوط به «حوادث دوران محمدعلیشاه و به توپ بستن مجلس شورای ملی و بلاتکلیفی مملکت در لحظاتی بسیار حساس» انگاشتهاست. وی با اشاره به روایتی از زبان موسی نی داود، میافزاید: «درغیر اینصورت، رضاشاه پس از شنیدن این شعر و آهنگ، مجریان آن را مورد محبت قرار نمیداد». هرچند رضاشاه به بازماندگان خودکامگی محمدعلیشاهی محبت داشت. وانگهی، از زبان یکی از دو برادر سازنده آهنگ مرغ سحر، میگوید: «…در واقع ترانهایست که استاد بهار برای مخالفت با رضاشاه سرودهاست» که این سخن با آن سخن متضاد است.
مرغ سحر جایگاهی ویژه در تاریخ موسیقی ایران دارد و یادآور یکی از مقاطع مهم تاریخ معاصر ایران است، و این زمانی است که با تلاقی هنر و سیاست مقدمات تولد ترانه اعتراضی شکل میگیرد. مرغ سحر در واقع بازتاب صدای روشنفکرانی بود که سرشار از ناامیدی بودند، و حکایت از روزگاری میکرد که ایران از هرج و مرج یه سمت استبداد میرفت و صداهای آزادیخواهانه در آن خفه شود. کامیار عابدی، پژوهشگر ادبیات معاصر معتقد است که مرغ سحر، ترانه شکست آرمانها و شعارهای انقلاب مشروطه و متأثر از شعارهای پیروان مرام اشتراکی در فضای برخاسته پس از انقلاب کمونیستی اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه است.
به هر حال دربارهٔ زمان سرودن این ترانه باید گفت که بهار در آن ایام به نثر و نظم سخنهایی دربارهٔ دوره مشروطهخواهی گفته و از سرودههای آزادیخواهانه خود یاد کردهاست. البته در آنها هیچ اشارهای به ترانهٔ مرغ سحر دیده نمیشود. وانگهی، در سال ۱۳۰۶ که این ترانه نخستین بار اجرا شد، نام سُرایندهاش را پنهان داشتند. کسانی هم سُرایش آن را به دورهٔ زندان یا پس از زندان و تبعید بهار منسوب کردهاند که بهکلی نادرست است و در آن هنگام، شاعر ـ اگر چه مغضوب دستگاه بود ـ هنوز نمایندگی مجلس را بر عهده داشت.
مرغ سحر با نقطه عطف مهمی در تحول فرهنگ معاصر ایرانی نیز همراه بود. در اجرای عمومی این ترانه، قمرالملوک وزیری بیحجاب روی صحنه رفت و آواز خواند. با وجود آنکه نظمیه تهران برای کنسرت مجوز صادر کرده بود اما قمر را به محض خروج از گراند هتل، محل اجرای کنسرت، دستگیر و به کلانتری بردند و از او تعهد کتبی گرفتند که دیگر کنسرت ندهد و بیحجاب به جایی نرود.
متن شعر
متن ترانهٔ ملکالشعراء بهار که در تصنیف خوانده میشود، این است:
مرغ سحر ناله سر کن داغ مرا تازهتر کن
ز آهِ شرربار این قفس را بَرشِکَن و زیر و زِبَر کن
بلبلِ پَربسته ز کنجِ قفس درآ نغمهٔ آزادیِ نوع بشر سَرا
وَز نفسی عرصهٔ این خاک توده[الف] را پرشرر کن، پر شرر کن
ظلم ظالم، جور صیاد آشیانم داده بر باد
ای خدا، ای فلک، ای طبیعت شام تاریک ما را سحر کن[ب]
نوبهار است، گل بهبار است ابر چشمم ژالهبار است
این قفس، چون دلم، تنگ و تار است
شعله فکن در قفس ای آهِ آتشین دستِ طبیعت گُلِ عمر مرا مچین
جانبِ عاشق نِگَه ای تازه گل از این بیشتر کن، بیشتر کن، بیشتر کن
مرغ بیدل، شرح هجران مختصر، مختصر کن
عمر حقیقت بهسر شد عهد و وفا بیاثر شد
نالهٔ عاشق، ناز معشوق هر دو دروغ و بیثمر شد
راستی و مهر و محبت فسانه شد قول و شرافت همگی از میانه شد
از پی دزدی، وطن و دین بهانه شد دیده تر شد! دیده تر شد!
جور مالک، ظلم ارباب زارع از غم گشته بیتاب
ساغر اغنیا پُر میِ ناب جام ما پُر ز خون جگر شد
ای دل تنگ ناله سر کن از قوی دستان حذر کن
از مساوات صرف نظر کن
ساقی گلچهره بده آب آتشین پردهٔ دلکش بزن ای یار دلنشین
ناله برآر از قفس ای بلبل حزین
کز غم تو، سینهٔ من پُرشرر شد، پُرشرر شد
ساختار تصنیف
تصنیف، لحنی انقلابی دارد و بیان آن، همچون اغلب اشعار بهار ساده و غنی است.
شعر تصنیف مرغ سحر مانند بسیاری از تصنیفهای آن زمان دارای دو بند است. بند اول بیشتر شاعرانه است در حالیکه بند دوم دارای اشارات و مضمون صریح سیاسی و اجتماعی است. بند دوم به جز در اجراهای آوازی بسیار قدیمی در دوران جدید به صورت آواز یا دکلمه استفاده نشدهاست. ملکالشعرا در بند اول دربارهٔ تلخیهای اجتماعی با زبانی تمثیلی سخن میگوید و در واقع شنونده را برای شنیدن خبر نهایی آماده میکند و در بند دوم مجموعهای از اخبار و اطلاعات تلخ چون تمام شدن عمر حقیقت و عهد و وفا را به مخاطب منتقل میکند.
شعر مرغ سحر، گفتگویی میان شاعر و مرغی در قفس است که هر دو مأیوس و ناامیدند. شاعر از بلبل پربسته میخواهد از کنج قفس بیرون آید و نغمه بسراید اما مرغ محبوس بهجای نغمه آزادی، آه و ناله سر میدهد تا آنجا که شاعر بهتنگ میآید و از او میخواهد که بس کند.
شعر و آهنگ، در مرغ سحر با دقتی هنرمندانه به هم پیوند خورده و دوشادوش یکدیگر حرکت میکنند. زبان کمابیش روشنفکرانه بهار به واسطه موسیقی روان نیداوود، حتی برای مردم عادی دلپذیر و دریافتنی شدهاست. مرتضی نیداوود در خصوص این هماهنگی طی مصاحبهای عنوان کرد که شاید بیش از ۲۰ مرتبه بنده برای مرحوم ملک الشعرای بهار آهنگ را نواختم و این آهنگ را ایشان حفظ کرده که بتواند در قالب این آهنگ چه شعری بگوید.
خوانندگان تصنیف
قمرالملوک وزیری
ملوک ضرابی
ایرانالدوله هلن
جلال تاج اصفهانی
محمدرضا شجریان
شکیلا
سیما بینا
نادر گلچین
هنگامه اخوان
همایون شجریان
فاضل جمشیدی
سالار عقیلی
محمد گلریز[نیازمند منبع]
فرهاد مهراد
محسن نامجو
هوشمند عقیلی
گوگوش
سعید مدرس
رضا صادقی
یادداشت
در برخی اجراها از جمله اجرای هنگامه اخوان این بخش «خاک تیره» خوانده شدهاست.
یزدان بخش قهرمان از قول ملکالشعرا بهار میگفت: تصنیف مرغ سحر را ساخته بودم و در آن قسمت از آهنگ که میگویم «شام تاریک ما را سحر کن»، ابتدا گفته بودم: «شام من، شام من را سحر کن». یک شب شنیدم رهگذری به شام من شام من میگوید «شام تاریک من را سحر کن» و من دیدم چه کلمهٔ مناسبی را همین مرد رهگذر که میزان سوادش هم معلوم نیست انتخاب کرده؛ در حالی که من توجه نداشتهام و شعر را، به همین شکل اصلاح کردم
منابع
مرضیه جعفری. «مرغ سحر». وبگاه انسانشناسی و فرهنگ. بایگانیشده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
کامیار عابدی (مرداد ۱۳۹۰). «در انتظارِ سحر (تحلیلی از ترانه مرغ سحر ملکالشّعرا بهار)». مهرنامه شماره ۱۴. بایگانیشده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۶. دریافتشده در ۱ مهر ۱۳۹۴.
«در باره ی ترانه ی مرغ سحر». ملک الشعرا بهار سایت رسمی. ۱۹۲۱-۰۴-۱۱. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۳.
پروین، ناصرالدین
«آیا صفحهٔ «مرغ سحر» با صدای قمرالملوک وزیری وجود دارد؟». وبگاه صفحه سنگی. ۲۶ ژانویه ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
مهرداد فرهمند. «گوگوش و مرغ سحر». وبسایت بیبیسی فارسی. دریافتشده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۵.
«حرفی برای گفتن (٣): مرغ سحر». بیبیسی فارسی. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
«از «مرغ سحر» نی داود تا «مرغ سحر» معروفی». اخبار روز. ٣۰ آوریل ۲۰۱٣. بایگانیشده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
کامیار عابدی (مهر ۱۳۹۰)، در انتظار سحر مهرنامه، شماره ۱۴
ناصرالدین پروین (مهر و آبان ۱۳۸۵). «ترانه مرغ سحر». مجله بخارا شماره ۵۵. پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
بهار (ملکالشعرا)، محمدتقی (خرداد ۱۳۲۹). «مرغ سحر (تصنیف)». مجلهٔ یغما شمارهٔ ۲۵. دریافتشده در ۳۱ شهریور ۱۳۹۴.
«گنجور» ملکالشعرای بهار» گزیده اشعار» تصنیف مرغ سحر». دریافتشده در ۲۰۱۷-۰۲-۱۶.
«مرغ سحر ناله سر کن / نگاهی به شعر و زندگی ملک الشعرای بهار». ماهنامه پرسمان، شماره ۴۳. فروردین ۱۳۸۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
«سراینده تصنیف «مرغ سحر» کیست؟». خبرگزاری کتاب ایران. ۱۶ آبان ۱۳۹۳. دریافتشده در ۳۱ شهریور ۱۳۹۴.
«مرغ سحر موسیقی ایران». وبگاه انجمن کلیمیان تهران. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
حسینی دهکردی, مرتضی; لولویی, پروین. “MORḠ-ESA ḤAR”. ایرانیکا.
دیوان اشعار ملکالشعرای بهار. پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
ناصرالدین پروین (مهر و آبان ۱۳۸۵). «ترانه مرغ سحر». مجله بخارا شماره ۵۵. پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
نت به اصفهان رو علیاکبر شهنازی تاج اصفهانی بیات اصفهان آوانگاری نیما فریدونی و ایمان ملکی
این نت در بیات اصفهان سل تهیه شدهاست.
نت به اصفهان رو علیاکبر شهنازی ملکالشعرای بهار تاج اصفهانی
«به اصفهان رو»
آواز: تاج اصفهانی
تار: جلیل شهناز
نی: حسن کسائی
ویلون: جهانبخش پازوکی
تمبک: جهانگیر بهشتی
پخش صفحه ۴۵ دور ۱۳۳۳
سی دی ۱۳۸۳
ضبط ۱۳۳۳
سبک آواز اصفهان
زمان ۶:۴۳
ترانهسرا ملکالشعرا بهار
آهنگساز عبدالحسین برازنده
تصنیف:علی اکبر شهنازی
به اصفهان رو قطعهای از موسیقی ایرانی است در آواز اصفهان که خواننده آن تاج اصفهانی است و با نوازندگی تار جلیل شهناز، نی حسن کسائی، ویلون: جهانبخش پازوکی و تمبک جهانگیر بهشتی اجرا شده است. شعر آن از ملکالشعرا بهار، تصنیف از علی اکبر شهنازی و آهنگسازی از عبدالحسین برازنده میباشد.
در سال ۱۳۱۲ زمانی که محمدتقی بهار در اصفهان به سر میبرد، با علی اکبر شهنازی که به این شهر سفر کرده بود دیدار کرد. در این دیدار بهار گفت قصد دارد شعری در وصف “اصفهان” بسراید و شهنازی هم رنگی که قطعه موسیقی که تصنیف نموده بود را در اختیار او گذاشت و بهار هم بر روی همین قطعه شعری ساخت.
در دهه ۱۳۳۰ این قطعه توسط تاج اصفهانی اجرا شد. این قطعه در کنار چند قطعه دیگر و در قالب یک آلبوم در سال ۱۳۸۳ مجددا منتشر گردید.
سالار عقیلی نیز در سال ۱۳۹۱ این قطعه را با همراهی ارکستر اصفهان و با تنظیم آهنگ مرتضی شفیعی با تغییراتی در شعر بازخوانی کرد که به عنوان موسیقی تیتراژ پایانی سایه سلطان (مجموعه تلویزیونی) از آن استفاده شده است.
شعر
به اصفهان رو که تا بنگری بهشت ثانی به زنده رودش سلامی ز چشم ما رسانی
ببر از وفا کنار جلفا به گل چهرگان سلام ما را
شهر پر شکوه قصر چلستون کن گذر به چارباغش گر شد از کفت یار بی وفا کن کنار پل سراغش
بنشین در کریاس یاد شاه عباس بستان از دلبر می بستان پی در پی می از دست وی تا کی تا بتوانی
ساعتی در جهان خرم بودن بی غم بودن بی غم بودن
با بتی دلستان همدم بودن محرم بودن با هم بودن
ای بت اصفهان، زان شراب جلفا ساغری در ده ما را
ما غریبیم ای مه بر غریبان رحمی کن خدا را
Be Esfahan ro Taje esfahani به اصفهان رو – تاج اصفهانی
به اصفهان رو علیاکبر شهنازی تاج اصفهانی اصفهان.mp4