نتایج جستجوی «سه تار»

  بررسي تطبيقي ايقاعات  

                              ( در چند رساله موسيقي)

                                         نيما فريدوني

فهرست:

فصل اول         ……………………………………………………………  2   

فصل دوم         ……………………………………………………………  4

فصل سوم        ……………………………………………………………  11

                                                             1

فصل نخست :

 ادوار ايقاعي از مباحث مهم موسيقي است كه در اكثر قريب به اتفاق رسالات كهن موسيقي يك فصل كامل را مختص به خود مي كند . از قديمي ترين كتبي كه در دسترس ما است رساله كندي است كه بحث ايقاعات در آن وجود دارد همچنين كتاب موسيقي الكبير فارابي – از آن به بعد ابن سينا – صفي الدين – مراغي – تا بنايي به اين بحث ادامه مي دهند . اما با مطالعه آنها متوجه تفاوتهايي مي شود كه به ضرورت مقايسه و تطبيق و بررسي آنها منجر مي شود .

 و اين مقاله به اين موضوع اختصاص دارد .

     اما قبل از اين به بحث كتابشناسي يا بهتر بگوييم نسخه شناسي اين رسالات مي پردازيم .

كتاب المصوتات الوتريه من ذات الوتر الواحد الي ذات العشرة الاوتار    نوشته ابو يوسف يعقوب ابن اسحاق الكندي : ق 3 هق مشهور به فيلسوف اسلامي و جزو فرقه معتذله . حدود 256 اثر منسوب به اوست . و 13 رساله آن در موسيقي است و 5 رساله باقي كه رساله مذكور رساله دوم آن است كه داراي 5 مقاله است كه سه تاي آن موجود است . و در مقاله اول آن مبحث آخر مختص ايقاع است .

تنها نسخه موجود آن در كتابخانه بادليان – 639 ه. ق اين كتاب توسط زكريا يوسف در سال 1962 تصحيح و شرح شد و در بغداد به چاب رسيد .

كتاب موسيقي الكبير : نوشته ابو نصر محمد ابن محمدبن واخان فارابي ق 3 ه.ق

كه توسط دكتر آذرتاش آذرنوش ترجمه و توسط پژوهشگاه علوم انساني در سال 1375چاپ شده.

نسخ موجود آن به شرح زير است:

كتابخانه ليدن – ش 1427 – در 132 ورق – سال 943 ه.ق
كتابخانه آستان قدس رضوي – ش 22 – در 464 ورقي به خط نسخ – سال 654 ه.ق
كتابخانه جامع برنستون در امريكا ش 9052- در 129 ورق – كه البته ناقص است – و در بعضي صفحات اختلاف ترتيب دارد – سال 866ه.ق ترجمه به فرانسه توسط بارون رودلف دي الرانژه – در پاريس سال 1930-1935

 از روي نسخ :

نسخه ليدن (همان)
كتابخانه ميلانو – ش 289 – در سال 784 ه.ق – در 195 برگ

 3-     نسخه ناقص در كتابخانه بيروت                                        

                                               2

نسخه ناقص در كتابخانه مادريد – ش – 906 – در 183 برگ بدون تاريخ – كاتب – ابي الحسن بن ابي كامل الكردي
شرح ادوار نوشته عبدالقادر مراغي:‌قرن 7و8 – توسط تقي بينش تصحيح شده و مركز نشر دانشگاهي در سال 1370 آنرا چاپ كرده است .

 نسخ موجود:

نسخه مدرسه عالي شهيد مطهري( سپهسالار سابق)

در 121 برگ 21 سطري – در سال 845 ه.ق از روي خط مولف مقابله شده است .

نسخه كتابخانه ملي ايران – ظاهرا در قرن 13 ه.ق نوشته شده است .
كتابخانه نور عثمانيه تركيه :

تاريخ آن كاملا مشخص نيست ولي رسم الخط كهن دارد و به خط نستعليق است .

داراي  120 برگ ، 24 سطري – از اين نسخه توسط شادروان مجتبي مينوي عكس تهيه شده و در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران موجود است .

مقاصد الالحان : عبدالقادر مراغه اي قرن 7و8
به خط مولف در سال 821 ه.ق – در كتابخانه آستان قدس موجود است .
كتابخانه ليدن هلند ( 71-270-07) – 824 ه.ق براي سلطان مراد ثاني نوشته شده است .

مقاصد الالحان در سال 1356 – به تصحيح تقي بينش انتشار يافت .

جامع الا لحان: عبدالقادر مراغه اي قرن 7و8 –
بادليان – به خط مولف – 808 ه.ق – و تجديد نظر مولف در 816 ه.ق –
نور عثمانيه در 818 ه.ق – به خط مولف – به پسرانش تقديم كرده است –
دانشنامه علايي: ابن سينا – كه البته به وي منسوب است .
كتابخانه مجلس : 1033 و 1053
موزه لندن : 1073 تا1078 – مجموعه ريانت خان –
كنز التحف : حسن كاشاني : ق 8 :
موزه لندن – ( 072361) – مجموعه ريانت خان – 1078
ليدن هلند – بدون تاريخ –
كتابخانه ملي پاريس – ق 12 ه.ق
كتابخانه هلند شرقي – بدون تاريخ

دو كتاب فوق تحت عنوان 3 رساله فارسي در سال 1371 توسط نشر دانشگاهي چاپ شدند .( به تصحيح تقي بينش )

رساله بنايي : علي ابن محمد معمار مشهور به بنايي ق 9 ه.ق :

نوشته شده در سال 888 ه.ق به خط مولف – متعلق به كتابخانه شخصي دكتر يوسف نيري – توسط نشر دانشگاهي چاپ عكسي شده است – در سال 1368 ه. ش

                                           3

فصل دوم:

مقايسه تطبيقي ايقاعات از كندي و فارابي تا ارموي و مراغي و بنايي

همانطور كه مي دانيم موسيقي ايران در دوره هاي مختلف تحت تأثير شرايط مختلف و ارتباطات و مذاهب و آداب و سنن و بقه طور كلي شرايط اجتماعي و … دچار تغييرات و دگرگوني هاي بسياري گشته است. به صورتي كه اكنون ما هيچ اطلاع دقيقي از موسيقي مثلاً دوره ساساني كه شامل چگونگي اجراء‌و ارتباط نام مقامها با فواصلشان و حتا چگونگي اجراي وزن ها مي شود نداريم ،وتنها نامهايي از مقامهاي دوره هاي گذشته و تعاريفي از ادوار ايقاعي براي ما باقي مانده است.

در ضمن در دوران مختلف ،موسيقي ايران تحت تاثير موسيقي ها و تفكرات ديگر ملل همچون روم و يونان و … قرار گرفته و لذا مكاتب متفاوت و گونه گوني را در موسيقي بوجود آورده است. و حاصل اين همه تغيير و تحول ايجاد مكاتبي با ويژگي هاي خاص در زمانهاي مختلف مي باشد.

اين مكتب ها در دستان بندي ، نام گذاري و حتا ريتم ( ايقاعات ) با هم تفاوت دارند و بر اساس اين ويژگيها تقسيم بندي مي گردند. نيز از لحاظ اينكه در اصول كار تحت تاثير غرب ( يونان ) بوده اند يا تحت تاثير خود  موسيقي ايراني از يكديگر منفك مي گردند .

از جمله كساني كه تحت تاثير يونانيها دست به تاليف كتاب زده است كندي است و نقطه مقابل او فارابي مي باشد.

به عنوان نمونه در پرده بندي ساز عود مي توان تاثير كندي از يونان را مشاهده نمود.

اين تفاوت در ايقاعات آنها نيز كاملا مشهود است. اين تغيير و تحولات ادامه دارد تا زمان ابن سينا كه او نيز هم به لحاظ ايقاع و هم دستان بندي نظر متفاوتي دارد. سرانجام در قرن هفتم كه به نظرات صفي الدين ارموي مي رسيم مكتبي متفاوت  اما كاملا شرقي و ايراني را مي يابيم. سپس عبد القادر مراغه اي و علي بن محمد معمار ( بنايي) در ادامه راه صفي الدين هستند .

اما در كنار اين تفاوتهاي بارز يك عده شبا هتهايي نيز وجود دارد كه به مرور زمان تكميل تر شده است . با مقايسه ايقاعات پراكنده فارابي و ايقاعات گنگ كندي و ابن سبينا و ايقاعات عبدالقادر مراغه اي و بنايي كه نسبتا واضحتر  و داراي سيستم مشخصي هست و نيز به موسيقي دستگاهي نزديك تر مي توان به وجود تكامل پي برد.

در يك بررسي متوجه مي شويم كه در ايقاعات موصل ، يعني هزج كه به 3 دسته خفيف و ثقيل خفيف و ثقيل تقسيم مي گردد همگي متفق القول هستند . با اندكي اختلاف در نحوه بيان ، مثلا فارابي از هزج سريع هم نام مي برد ، اما بنا به گفته فارابي و با بررسي رساله هاي بعد از او همانا 2 نوع خفيف و خفيف ثقيل بيشتر استعمال دارند. البته كندي در رساله خود به ايقاعات موصل و مفصل اشاره نمي كند بلكه به شرح ايقاعات مشهور نزد اهل عمل مي پردازد.

چون بر سر ايقاعات موصل چندان اختلافي وجود ندارد ، لذا به جدولي خلاصه از ايقاعات موصل برابر ( هزج ) اكتفا مي كنيم.

ايقاع موصل يا پيوسته ( برابر)

هزج سريع    زمان ا تَنَ تَنَ تَنَ
هزج خفيف    زمان ب تَنْ تَنْ تَنْ
هزج خفيف ثقيل     زمان ج تَنَنْ تَنَنْ تَنَنْ       مستعمل
هزج ثقيل     زمان د تَنَنَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ

                                              4

كه به اين 4 نوع فارابي موصل برابر مي گويد. سپس او ايقاع موصل نا برابر را توضيح مي دهد و مي گويد كه مستعمل نيست به علت دشواري اجرا . از اين نوع ايقاع در هيچ يك از ايقاعات بعد از فارابي ذكري در ميان نيست.

فارابي مي گويد: « گاه دسته هاي 3 نقره اي در يك نقره با هم مشترك هستند ، يعني نقره اول هر دسته 3 نقره اي بعدي با نقره آخر هر دسته 3 نقره اي قبلي مشترك است . گاه دسته ها مركب از 4 يا 5 يا 6 نقره پي در پي هستند .»

ايقاع موصل نابرابر : تَنْ تَنْ تَنَنْ تَنَنْ تَنْ تَنْ تَنَنْ تَنَنْ…

                        تَنَنْ تَنَنْ تَنَنْ تَنَنْ تَنَنْ تَنَنْ …

                        و …

و اما راجع به ايقاع مفصل «1»

در تعريف ايقاع مفصل تعريفي  وجود دارد كه چنين است :

ايقاعي است كه از هزج به فاصله جدايي دارد .

يعني ازمنه ميان نقرات آن بلند تر است و آن زمان كه بين 2 يا چند نقره جدايي مي افكند فاصله نام دارد. فارابي مي گويد زماني كه 2 دسته پيوسته را از هم جدا مي كند فاصله خوانند و اين فاصله بايد

هميشه از زمان ميان نقره هاي پي در پي هر دسته بزرگ تر باشد.

يكي از انواع ايقاع مفصل ايقاعي است كه فارابي «2» آن را مفصل اول نام گذاري نموده است و داراي 4 نوع مختلف مي باشد كه عبارتند از :

مفصل اول سريع

خفيف

خفيف ثقيل

ثقيل

در دانشنامه علايي ابن سينا بر اين ايقاع شرح كوتاهي نگاشته ولي نامي براي آن ذكر نكرده است :

« و اما آنكه منفصل بود بهري چنان است كه 2 نقره پس يكديگر بيايد و پس فاصله آيد ، بهري 3 نقره بود برد و بهري افزون آن.

ومنفصل از هزج به فاصله جدايي دارد .» «3» در كنز التحف حسن كاشاني اين ايقاع را با نام و تقسيم بندي متفاوت شرح مي دهد.

                                        5

           متفاصل

                                    خفيف رمل (011011011)

                           اثنين

منفصل                              رمل

         

       غير متفاصل   قسم دوم ( 00110011)

                                                   خفيف ثقيل اول (01110111)

                       قسم سوم مفصل ثلاثي

                                                  ثقيل ( 00101010010101)

كه به ترتيب خفيف رمل برابر با مفصل اول خفيف ، قسم دوم برابر

مفصل اول خفيف ثقيل در ايقاعات فارابي هستند، البته فارابي به

مفصل اول خفيف و مفصل اول خفيف ثقيل «4» خفيف رمل مي

گويد و اين دو در آن روزگار مستعمل بوده اند . پس در كنز التحف

نوشته حسن كاشي از مفصل اول سريع و مفصل اول ثقيل سخني به

ميان نيامده است .

در مورد مفصل اول صفي الدين ارموي طبق جدول زير عمل كرده

و عبد القادر مراغي همانند او عمل نموده است.

« ايقاع مفصل اول »

اگر ما بين 2 نقره زمان (ا ) باشد آن را سريع مفصل اول

( 011011)

اگر مابين 2 نقره زمان ( ب ) باشد آنرا خفيف مفصل اول

( 00110011)

اگر ما بين 2 نقره زمان ( ج)‌ باشد آنرا خفيف ثقيل مفصل اول

(0001100011)

اگر ما بين 2 نقره زمان ( د) باشد آنرا ثقيل مقصل اول

                                          6

(000011000011)

پس مفصل اول در ايقاعات ارموي و مرا غه اي شباهتها و

تفاوتهايي با فارابي دارد . سريع مفصل اول در هر دو يكسان است 5

و خفيف مفصل اول ارموي با خفيف ثقيل مفصل اول فارابي برابر

است .( با ايقاع مفصل ابن سينا برابر اند ، همچنين با خفيف رمل و

قسم دوم در ايقاعات كنز التحف برابر است .) همچنين خفيف ثقيل

ارموي با ثقيل فارابي برابر است .

از بررسي اين چند رساله متوجه مي شويم ايقاع ( 011011) و

(00110011) در تمام مكاتب وجود دارد ولي در نام آنها اختلاف

وجود دارد و مورداستعمال آنها هم متفاوت است.

( 0001100011)

2- ديگري ايقاع مفصل دوم است ( گسسته دوم )

فارابي در مورد اين ايقاع مي گويد : دو زماني كه ميان 3 ضربه

اين دسته قرار دارند ممكن است برابر باشند يا نابرابر باشند .اگر

برابر باشند 3 ضربي متساوي و اگر برابر نباشند 3 ضربي متفاضل

مي نامد .

    

               1- 3 ضربي متساوي

مفصل دوم    

               2-3ضربي نا متساوي

سه ضربي متساوي

                                           7

سريع : (001110011)

خفيف : (00101010010101)      خفيف ثقيل اول

خفيف ثقيل : (000111000111)

ثقيل ( 00001110000111)          ثقيل اول

سه ضربي نا مساوي

الف )

             خفيف 1- (001011) سريع نابرابر

ماخوري                  2- (00010011)

                          3- ( 0000100011)

                          4- ( 000100101) خفيف نا برابر

                          5- (000010001001) خفيف ثقيل نا برابر         مستعمل

             ثقيل

ب)

(001101)

 ( 00011001)        رمل

   

(0000110001)

و اما ابن سينا در دانش نامه علايي از منفصل ثنايي «6» نام مي برد .

                                        8

و به چهار صورت است :

منفصل ثنايي

تَنَنْ تَنَنْ    فاصله (001001 مقدار اين فاصله مشخص نيست.)
تَنَنَنْ تَنَنَنْ   فاصله (00010001 مقدار اين فاصله مشخص نيست .)
تَنْ تَنْ     فاصله ( 001001 مقدار اين فاصله مشخص نيست .)
تَنَنْ تَنَنْ   فاصله ( 001001 مانند اولي مي شود ولي احتمالا  فاصله آن طولاني تر يا كوتاه تر است .)

با آنكه در اين بخش ايقاع خيلي گنگ تعريف شده ولي به سادگي مي توان فهميد با ايقاعات فارابي در بخش مفصل دوم به كلي متفاوت است0

دركنز التحف در ايقاع منفصل و غير متفاصل ايقاعي را نام مي برد كه با ايقاع خفيف ثقيل اول فارابي در منفصل دوم برابر است و آن :

ايقاع منفصل

متفاصل        اثنين
غير متفاصل     قسم دوم قسم اول (01110111)

                           مفصل ثلاثي قسم دوم ( 00101010010101)

                                             ( خفيف ثقيل اول فارابي در منفصل دوم سه                

                                                ضربي متساوي )

   

اما صفي الدين و عبد القادر مراغه اي طبق جدول زير بيان كرده اند:

صفي الدين :

1- متساوي : تَنَنَنْ  تَنَنَنْ تَنَنَنْ

2- متفاضل       متصل تَنْ تَنَنْ تَنَنَنْ

                   منفصل تَنَنَنْ تَنَنْ تَنْ

البته مفصل ثاني متفاضل عينا همان 3 ضربي متفاصل ( نامتساوي ) فارابي است .

عبدالقادر :

مفصل ثاني

مفصل ثاني سريع:‌ (01110111)
مفصل ثاني خفيف : (0011100111)
مفصل ثاني خفيف ثقيل:(000111000111)
مفصل ثاني ثقيل: (00001110000111)

با مشاهده ايقاع مفصل صفي الدين و عبدالقادر مي يابيم كه ايقاع مفصل ثاني در زمان فارابي و گسترده تر ولي پراكنده همچنين زوايد داشته است و در زمان صفي الدين و عبد القادر ) به نوعي ايجاز دست يافته است .

ايقاع سوم موسوم به ايقاع مفصل سوم است.

                                             9

فارابي براي ذكر آن همان روش «7» مفصل دوم را به كار گرفته ولي براي 4 نقره واين بار جدول بزرگتر مي شود.

همچنين ابن سينا نيز راجع به ثلاثي و رباعي و خماسيات «8 » صحبت مي كند. عبدالقادر مراغي و صفي الدين نيز روش پيشين خود را براي منفصل ثالث به كار مي گيرند.

بيش از اين راجع به ايقاع مفصل ثالث صحبت نمي كنيم چون سبب تطويل كلام است .

وهمان كه در باب مفصل اول و دوم مقايسه كرديم كافي است . كه نتايج زير حاصل گشته :

بنا به تعريف ايقاع منفصل معلوم مي شود كه بيشمار تقسيم بندي در مورد اين نوع ايقاع وجود داشته است و در هر دوره تعداد خاصي از آنها رواج داشته و در عين حال نقاط مشترك زيادي هم در مورد آنها وجود دارد.

به هر حال تقسيم بندي ايقاع به دو نوع متصل و منفصل جنبه نظري و تئوريكي داشته و  اجرايي كه بين اساتيد موسيقي در هر دوره وجود داشته حائز اهميت است .

                                           10

فصل سوم

اينك به مقايسه ادوار ايقاعي مشهور نزد اهل عمل از كندي و فارابي تا مراغي و بنايي مي پردازيم :

همانطور كه در كتب و رسالات موسيقي قديم مشاهده مي كنيم با اين حجم تغيير و تحول در موسيقي ايران طي 1000 سال يعني از اسلام تا قاجار و حتا در دوره حاضر ، محتواي موسيقي دستخوش تغيير بوده است ولي نامهاي آن خيلي تغيير نكرده . مثلا : نامهايي مثل نوروز و راست و گوشت و … . حتا قبل از اسلام هم وجود داشته و تا به امروز هم باقي مانده است ولي محتواي دروني آنها تغيير نمودهاست . بي شك اين تغيير در ايقاعات هم به همين صورت بوده است .

ما در هر دوره كه بنگريم ادوار مشهور به نامهاي زير ديده مي شوند:

ثقيل اول
ثقيل ثاني
خفيف ثقيل«10»
رمل
خفيف رمل
ثقيل رمل
هزج
فاختي «11»
ماخوري

كه عرب و عجم به طور متفاوت از آنها استفاده مي كردهاند . اسحاق كندي از 8 ايقاع مشهور به شرح زير نام مي برد :

ايقاعات مشهور از قول كندي

ثقيل اول (0111/0111)
ثقيل ثاني (10111/10111)
خفيف  ثقيل ( 1110111)
ماخوري (01011/01011)
خفيف الخخفيف (11011) يا (011/011)
رمل (01101/01101)
خفيف رمل (111/111)
هزج (110011) يا (0011/0011)

با توجه به اينكه كندي در سيستم موسيقي تحت تاثير يونانيها بوده است لذا ايقاعات وي نيز مي تواند از سيستم آنها پيروي كند.

فارابي ايقاعات مشهور را به شرح زير تقسيم بندي مي كند . (‌ نزد عرب)

                                     11

هزج :

  تَنَنَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ

تَنَنَنْ تَنْ تَنْ    تَنَنَنْ تَنْ تَنْ تَنَنَنْ و…

همچنين هر ايقاع موصل مي تواند به دو يا چهار تقسيم شود و تركيبات مختلف به وجود آيد.«12»

2- رمل خفيف :

كه از تقسيمات ، ايقاع زير پديد مي آيد :

تَنْ تَنَنَنَنَنَنَنْ  تَنْ تَنَنَنَنَنَنَنْ

لذا :

تَنْ تَنَنَنْ تَنْ تَنَنَنْ تَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ

تَنْ تَنَنْ  تَنْ تَنَنْ تَنْ تَنَنَنْ ( فاصله وسطي)

تَنْ تَنَنْ  تَنْ تَنَنْ تَنْ تَنَنَنَنَنَنَنْ  ( فاصله عظمي ) و…

رمل : ( ثقيل رمل )‌ از تقسيمات ايثقاع زير پديد مي آيد :

تَنَنَنَنَنْ   تَنَنَنْ تَنَنَنَنَنَنَنَنَنْ   

سپس:

تَنَنَنْ تَنْ تَنَنَنَنَنْ تَنَ تَنَ تَنْ

تَنَنَنَنَنْ  تَنَنَنْ تَنْ تَنَنَنَنَنْ   

تَنَنَنْ تَنْ تَنَنَنَنَنْ   

و …

4-ثقيل دوم :

 

از تقسيمات ايقاع زير پديد مي آيد:  

 

پس : تَنَنَنْ تنننننْ تنننننننْ تنْ و…

تنننْ تنننننْ تنننننننننْ

5-  ثقيل اول :

از تقسيمات ايقاع زير پديد مي آيد:  

تنننْ تنننْ تنننننننْ

پس:   تنْ تنْ تنْ تنْ تنننْ تنننْ

يا :    تنننْ تنْ تنْ تنننْ تنننْ      و…

خفيف ثقيل دوم ( ماخوري) :

تَ تنْ‌ تننْ  تَ تنْ‌ تننْ تَ تنْ‌ تننْ  

يا      تَ تنْ‌ تنْ نَ  

.ويا    تَ تنْ‌ تنْ تَ

همچنين  تَ تنْ تَ تنْ   و…       12

همانطور كه مشاهده شد بين ايقاعات فارابي و كندي تفاوت بسيار است . در ضمن ايقاعات فارابي بسيار گسترده ترند و آنجه كه فارابي مي گويد خيلي بيش از اين گسترده تر است .

از مشخصات ايقاعات فارابي وجود دوره هاي طولاني «13 » و اركان طويل است كه احتمالا از مختصات موسيقي شرقي در آن دوره بوده و اجراي آنها مهارت زيادي مي خواسته است .

ابن سينا به شرح ادوار مشهور نمي پردازد و فقط در حد تئوري ايقاعات را بررسي كرده است .( منظور متصل و منفصل ) . اما در دوره هاي بعد از فارابي حسن كاشاني در كنز التحف به شرح ايقاعات مشهور پرداخته است . كه با آنچه كه فارابي گفته و آنچه كه بعد از او گفته اند تفاوت دارد .

جدول ايقاعات مشهور به شرح حسن كاشاني :

ثقيل اول : (00101010010101) تنْ تنْ تننْ تنْ تنْ تننْ
ثقيل ثاني : (001101/001101) تنْ تَ تننْ تنْ تَ تننْ
خفيف ثقيل اول :(0111/0111) تنننْ تنننْ
خفيف ثقيل دوم : ( 01011/01011) تَ تنْ تنْ تننْ تنْ
رمل: (00101001/00101001) تنن تنْ تننْ تننْ تنْ تننْ
خفيف رمل : ( 01101/01101) تنْ تننْ تنَ تننْ
هزج : (001/001) تننْ تننْ

ايقاعاعات حسن كاشاني به ايقاعات فارابي شباهتي ندارد ولي به ايقاعات كندي مشابه است . به عنوان مثال: خفيف ثقيل دوم كاشاني شبيه ماخوري كندي است .

و خفيف ثقيل اول كاشاني شبيه ثقيل اول كندي  خفيف رمل كاشاني شبيه رمل كندي است .

با اينكه حسن كاشاني با صفي الدين و عبد القادر تقريبا هم دوره است ولي ايقاعات او با آنها متفاوت است . در ضمن عبد القادر و صفي الدين ايقاعات مشهور عرب را نام برده اند.

پس معلوم مي شود كاشاني در مورد ايقاع يا ابتكار به خرج داده و يا از گذشتگاني چون كندي تاثير گرفته است . در حالي كه در دستابندي تحت تاثير صفي الدين است .

همانطور كه ديديم فارابي از تقسيم يك دور ايقاعي طولاني به ايقاعات مشهور را ذكر كرده است ، يعني هر ضرب آن را به دو يا چند قسمت تقسيم كرده است . مي خواهيم ببينيم كه آيا ايقاعات صفي الدين و عبدالقادر ( و بنايي) ادامه تقسيمات فارابي را دنبال كرده اند يا خير؟

و اما ثقيل اول از قول صفي الدين و بعد از او همان است كه عجم ورشان مي گويند و آن دوري است به وجود آمده از 8 سبب ثقيل . پس 16 نقره است .

                          تننْ تننْ‌تنننْ تنْ تننْ

                    و يا تننْ تننْ تنننْ تنْ ( 12 نقره )

كه آ ن زير مجموعه دور مخمس« 14 »است و مخمس كبير 32 نقره و 16 نقره است . و اما ثقيل اول فارابي زير نيز از 16 نقره يعني : 2 فاصله وسطي و يك فاصله عظمي تشكيل شده است كه جمع مي شود 16 نقره :  

 

   تنننْ    4

 تنننْ       4

   تنننننننْ  8

                                           13

كه اگر دور ثقيل اول يا مخمس را با ثقيل اول فارابي با هم شروع كنيم با هم تمام مي شود.

البته فارابي به گونه هاي ديگري تقسيم كرده لكن گفته است كه اين ايقاع به صورتهاي ديگر هم مي آ يد . كه ظاهرا بعدا در زمان صفي الدين و مراغي صورتهاي ديگر آن رواج پيدا كرده است .

و اما ثقيل ثاني كه 8 نقره است و به صورتهاي 16 نقره ( مخمس وسط) و 8 نقره ( غوريانه ) هم مي آيد . كه آن هم از ثقيل اول فارابي انشعاب يافته است .

 سپس خفيف ثقيل است كه آن هم 16 نقره و به صورتهاي مخمس صغير ( 4نقره ) و …. مي آيد كه آن هم به لحاظ دور با خفيف ثقيل اول فارابي كه آن هم از تقسيم يك دور با ضربهاي طولاني كه جمعا 16 نقره است به دست آمده . خفيف ثقيل اول فارابي :

تنْ تنْ تنننْ تنْ تنْ‌ تنننْ ( 16 نقره )

خفيف ثقيل صقي الدين :

تنْ تنَ تنْ تنَ تنْ تنَ تنْ تنَ   

تنْ تنننْ تنننْ تنننْ تنْ         16 نقره

پس ادوار ثقال در هر دو مكتب 16 نقره هستند كه تقسيمات مختلف دارند و در هر دوره نوعي از آن رواج داشته است .

واما ادوار رمال كه در سيستم صفي الدين و مراغي به 3 نوع خفيف رمل و ثقيل رمل ورمل تقسيم مي شوند .

  

 بر سر خفيف رمل ميان مراغي و صفي الدين ظاهرا اختلاف است .

زيرا صفي الدين ( و همچنين بنايي ) خفيف رمل را مركب از 6 نقره مي دانند به اين صورت :

تنْ تنننْ يا تنننْ تنْ   ( البته به صورتهاي مختلف 12 نقره هم مي شود .)

ولي مراغي آ نرا 10 نقره مي داند:

تنْ تننْ تنْ تننْ‌

و مراغي نوع 6 و 12 نقره را به هزج صغير و كبير مربوط مي سازد .

اما فارابي نوع 6 نقره را از تقسيم ايقاعي با نام خفيف ثقيل دوم يا ماخوري مي داند و آن دوري است با 18 نقره :
تَ تنْ تننْ تَ تنْ تننْ‌  تَ تنْ تننْ‌

كه به صورتهاي ديگر هم مي آيد . و نوع 10 نقره را از تقسيم ايقاع بزرگي با 20 نقره كه به 2 صورت خفيف رمل و رمل (ثقيل رمل )ذكر مي كند . كه از دو 10 نقرهاي تشكيل يافته :       تنْ تنننننننْ ( 10 نقره)

     و به صورت : تنْ تننْ‌تنْ تننْ  هم ذكر مي كند .

و اما دور رمل در سيستم صفي الدين و مراغي 12 نقره است . و در سيستم فارابي يك نقره صغير و دو نقره خفيف ( از نوع فارابي ) است كه از 12 نقره اي تا20 نقره اي را در بر مي گيرد . يعني: 20 نقره اي :

                                      تَننننن تننن تننننننننن

كه هر كدام آن قابل كوتاه شدن هستند تا اينكه دور به 12 نقره مي رسد و ايقاع زير را پديد مي آورد :

تنننْ تنْ تنننننْ

وبه صورتهاي ديگر هم مي آيد .

واما دور فاختي مخصوص عجم است و در سيستم فارابي ذكري از آن نيست .

                                      14

لكن تعداد نقرات آنكه از 5و10و20 و حتي 40و80 نيز هست با ايقاعات 20 نقرهاي فارابي يعني آن دور ملي كه متشكل از 20 نقره است تشابه دارد .

از مقايسه ايقاعات فارابي با سيستم صفي الدين و بعد از او معلوم مي شود در يك دور ايقاعي جاي ضربها به كلي تغيير يافته ولي اين مربوط مي شود به اين كه نوع تصنيف ها و ضربي هاي رايج در هر دوره كه آكسانها متفاوت بوده است . اما تعداد نقرات در خيلي موارد مشترك است .

بعد از صفي الدين اشخاص ديگر ايقاعات را ابداع كردند مثل دور چهار ضرب و ماتين و … كه تطبيق آنها با ايقاعات فارابي و غيره نتيجه نمي دهد زيرا آنها از ابتكارات اساتيد زمان است و جزو نسبت موسيقي نبوده است .

 ولي همانطور كه گفتيم صفي الدين و مراغي و بعد از او در ادامه راه فارابي به تكامل رسيده اند و ديگران هر چه گفته اند يا ابتكار بوده يا تحت تاثير يونان و يا جاهاي ديگر بوده اند.

نتيجه بررسي  تطبيقي ايقاعات مفصل و مشهور «15» به صورت جدول در حواشي و متعلقات آمده است .

                                          15

2-فارابي در تعريف مفصل اول سريع دو نقره مي گويد كه زماني بين آنها نيست و همچنين بين اين دو نقره با دو نقره بعدي فاصله اي كمتر از يك نقره است . يعني مشابه با خفيف آن ولي با فاصله اي كمتر . لذا ايقاعات مفصل اول فارابي چنين است :

  الف) مفصل اول سريع : ( 11-11-)

                      

  

                      كمتر از يك نقره

ب) مفصل اول خفيف : ( 011011)

ج) مفصل اول خفيف ثقيل: ( 00110011)

د) مفصل اول ثقيل: ( 0001100011)

يعني : 1- ( 011011)  2- ( 00110011) 3- ( 0001100011)
مفصل اول خفيف(011011)

       مفصل اول خفيف ثقيل (00110011)       خفيف رمل

منظور اينست كه مفصل اول سريع ارموي ، با مفصل اول خفيف فارابي برابر است .
منفصل ثنايي در تعريف ابن سينا مشابه همان ايقاع هزج است ولي احتمالا فاصله بين نقرات با هزج متفاوت است .
مي گويند : ايقاعاتي كه از 4 ضرب متوالي تشكيل شوند رباعي نام دارند .

زمانهاي سه گانه محصور در 4 مضراب گاه برابرند و گاه نا برابر .

نوع برابر آن به 4 نوع سريع ، خفيف ، خفيف ثقيل و ثقيل تقسيم مي شوند . در نوع نابرابر 2 تا برابر و سومي يا بلند تر و يا كوتاهتر است .

ثلاثي :

  

             1- تننْ‌تننْ

           

مثل هم       2- تن تن تن فاصله

             3- تنننْ تنْ فاصله  تنننْ تننْ تننْ فاصله        

                1- تنن تَ‌ فاصله  تنن تَ فاصله

                 2- تنن تننن تن

مخالف هم

                         3- تنن تنن تن تن

                 4- تن تنن تن فاصله تن تنن تن

                  و …

                                            17

رباعي :

تنننن فاصله تننن فاصله
تن تن تننن فاصله
تنن تنن فاصله تنن تنن فاصله

خماسيات :

تننن فاصله
 تنن تن فاصله   تنن تن فاصله

يعني : منفصل ثالث ، رباعي و آن متساوي باشد يا متفاصل و اگر زمان آ باشد آنرا حيثيت رباعيات خوانند و اگر زمان «‌ب»‌ باشد آنرا خفيف رباعيات خوانند و زمان «‌ج » را ثقيل رباعيات .
كه به خفيف ثقيل اول و دوم نيز تقسيم مي شود .
فاختي :‌ضرب اهل عجم است و از صداي پرنده اي به نام فاختي كه آواز او با ريتم بوده گرفته شده وبه صورت كو كو كو ( تنن تن )‌ اجرا مي شود .
منظور اينكه هر تننن مي تواند به اجراي زير تبديل شود :

    تن تن ، تنن تَ ، تَ تنن ، تن تنَ و تنَ تن

البته مشخص نيست كه ضرب يا ساز ضربي چگونه اين ادوار را مي نواخته ويا اينكه آكسانها در كجا مي تواند باشد .
مخمس :
تن تننن تن تننن تننن( 16 نقره )
تنَ تننن تن  تنن تنن تن تننن تن تننن تننن تننن ( مخمس كبير ) ( 32نقره)

حواشي و متعلقات:

1ـ جدول تطبيقي ايقاعات مفصل:

نوع

ايقاع

مفصل اوّل
مفصل ثاني (برابر) مفصل ثاني (نا برابر)

    ايقاع

مكتب

سريع خفيف

خفيف

ثقيل

ثقيل     سريع خفيف

خفيف

ثقيل

ثقيل سريع خفيف

خفيف

ثقيل

ثقيل

فارابي

11-

11-

كمتر از

نقره

011

011

0011

0011

00011

00011

0011

00111

0010101

000111

000111

0000111

001011

00010011

0000100011

000100101 000010001001 001101

ارموي

و

مراغي

011

011

0011

0011

00011

00011

000011

000011

0111

0111

00111

00111

000111

000111

0000111

0000111

متصل

000100101

منفصل

010010001

كاشاني

خفيف

رمل

011

011

قسم

دوم

0011

0011

خفيف

ثقيل اول

0111

0111

ثقيل

0010101

0010101

ابن
سينا

011

011

0011

0011

00011

00011

001

001

فاصله

0001

0001

فاصله

0101

فاصله

001001

فاصله

2-جدول تطبيقي ايقاعات مشهور:

 ايقاع

مكتب

ثقيل اول ثقيل ثاني خفيف ثقيل رمل خفيف رمل ماخوري هزج

فارابي

تننن تننن تننننننن

و…

16 نقره

تننن تننننن تننننننن تن و…

تن تن تننن

تن تن تننن

و…

تننننن تننن تننننننننن

و…

تن تننننننن تن تننننننن و…

ت تن تنن

ت تن تنن

ت تن تنن

و…

تننن تننن تننن تننن و…
صفي الدين تنن تنن تننن تن تننن 16 نقره

تنن تنن تن

تنن تنن تن 16 نقره

تنْ تنَ تنْ تنَ تنْ تنَ

تنْ تنَ

16 نقره

تن تن تننن تننن

12 نقره

تن تننن تن تننن

كندي
تننن تننن تننن ت تننن ت تننن تنن تن تنن تن تنن تنن تنن تنن تن تنن تن تنن-تنن
كاشاني تن تن تنن تن تن تنن تن ت تنن تننن تننن تنن تن تنن تنن تن تنن تن تنن تن تنن ت تن تن ت تن تن تنن تنن

16