کتاب دوم ردیف آوازی به روایت محمود کریمی سیامک جهانگیری انتشارات ماهور
دفتر دوم:دستگاه همایون- آواز بیات اصفهان و دستگاه نوا
فهرست:
گستره ی صوتی ساز نی
دستگاه همایون
آواز بیات ترک
دستگاه نوا
درآمد
چکاوک
لیلی ومجنون
شوشتری
نی داوود
جامه دران
نغمه
بیات شیراز
بیات راجع
عشاق
صوفی نامه
مثنوی
نهفت
خجسته
نیشابورک
شاه ختایی
ردیف آوازی به روایت استاد محمود کریمی ۲
سال انتشار : 1397
شابک : 9790802628373
دفتر دوم
دستگاه همایون، نوا و آواز بیات اصفهان
آوانویسی و اجرا برای ساز نی: سیامک جهانگیری
به همراه یک سیدی
دربارهی این اثر، به قلم سیامک جهانگیری میخوانیم:«نی یکی از نزدیکترین سازها به حنجره ی انسان است و شاید از این بابت اجرای آواز یا ردیف آوازی برای این ساز مناسب تر باشد. به همین خاطر، این مجموعه برای ساز نی آوانویسی و اجرا شده است. آنچه در آوانویسیها برای این ساز مدّ نظر بوده، اجرای چپ کوک دستگاه همایون، نوا و آواز بیات اصفهان است زیرا در اجرای چپ کوک با این ساز، توالی حرکت نغمگی از گسترهی صوتی بم به زیر است و نسبت به اجرای راست کوکها، در این ساز بهتر قابل اجراست.»
نتایج جستجوی «چپ کوک»
کتاب دوره ردیفنوازی اسدالله ملک فرشید فرهمند
کتاب دورهی ردیفنوازی اسدالله ملک فرشید فرهمند انتشارات سرود
فهرست:
آواز بیات ترک
چهار مضراب
آواز در آمد
شهابی قسمت اول و دوم
فیلی
دستگاه همایون
چهارمضراب
درآمد
چکاوک
بیداد و فرود
دستگاه سه گاه
چهارمضراب
درآمد
زابل
مخالف سه گاه
مغلوب
مثنوی مخالف
مویه
فرود
دستگاه چهارگاه
دوضربی چهارگاه
چهارمضراب چهارگاه
آواز
زابل
مخالف
چهارمضراب مخالف
مغلوب
فرود
آواز شوشتری:چهارمضراب
بیات راجه
ورود به ابو عطا
چهارباغ
حجاز
گبری
فرود
آواز بیات ترک:
چهارمضراب
آواز
شهابی
فیلی
شکسته
قطار
مثنوی
دستگاه سه گاه:
چهارمضراب زابل
زابل
مویه
مخالف
مغلوب
حصار
هدی و پهلوی
فرود
آواز افشاری:
دوضربی افشاری
چهارمضراب
آواز
درآمد دوم
قرایی
عراق
نهیب
رهاب
فرود
صدری
مثنوی
آواز شوشتری:
راست کوک لا
پیش درآمد
چهارمضراب
آواز
بیداد
بیات راجه
بوسلیک
لیلی و مجنون
بختیاری
عشاق و فرود به شوشتری
دستگاه شور:
راست کوک سی
دوضربی شور
چهارمضراب
آواز
شهناز
سلمک
رضوی
حسینی
ملا نازی
فرود
رهابی
دستگاه ماهور :
چپ کوک لا
چهارمضراب درآمد
داد
بسته نگار
دلکش
شکسته
فرود
نیریز
عراق
راک و فرود به ماهور
آواز شوشتری:
پیش درآمد شوشتری
دوضربی شوشتری
آواز
چکاوک
بیداد
بیات راجه
سوز وگداز
نغمه
زنگوله
عشاق و شور
جامه دران
نفیر
نوروز عرب
فرود به شوشتری
آواز دشتی:
چپ کوک می
چهارمضراب گریه لیلی
آواز
گیلکی
غم انگیز
عشاق
بوسلیک
فرود به دشتی
مرغ سحر مرتضی نیداوود سهتار نیما فریدونی
مرغ سحر مرتضی نیداوود براساس اجرای ملوک ضرابی نیما فریدونی سهتار
مرغ سحر مرتضی نیداوود براساس اجرای ملوک ضرابی نیما فریدونی سهتار
تصنیف مرغ سحر | مرتضی نی داود | آموزش و اجرا با تار نیما فریدونی | تیر 1394
تصنیف مرغ سحر| مرتضی نی داود | آموزش و اجرا با سه تار نیما فریدونی | تیر 1394
مرغ سحر مرتضی نی داود . سه تار نیما فریدونی.mp4
مرغ سحر مرتضی نی داود . سه تار نیما فریدونی.mp4
تصانیف و قطعات دوره ی ابتدایی سه تار نیما فریدونی مرغ سحر مرتضی نی داود
تصانیف و قطعات دوره ی ابتدایی سه تار نیما فریدونی مرغ سحر مرتضی نی داود
کلاس درس نیما فریدونی آموزش سه تار ضبط شده توسط ملیحه نوروزی 21
کلاس درس نیما فریدونی آموزش سه تار ضبط شده توسط ملیحه نوروزی 21
سه تار نیما فریدونی تصنیف مرغ سحر مرتضی نی داوود
سه تار نیما فریدونی تصنیف مرغ سحر مرتضی نی داوود
کتاب آموزش سه تار 1 جلال ذوالفنون سه تار نیما فریدونی ماهور مرغ سحر 30 بهار1391
کتاب آموزش سه تار 1 جلال ذوالفنون سه تار نیما فریدونی ماهور مرغ سحر 30 بهار1391
کتاب آموزش سه تار 1 جلال ذوالفنون سه تار نیما فریدونی ماهور مرغ سحر2 33 بهار1391
کتاب آموزش سه تار 1 جلال ذوالفنون سه تار نیما فریدونی ماهور مرغ سحر2 33 بهار1391
کتاب آموزش سه تار1،جلال ذوالفنون،مرغ سحردوم،46، آموزش سه تار نیما فریدونی،شهریور94
کتاب آموزش سه تار1،جلال ذوالفنون،مرغ سحردوم،46، آموزش سه تار نیما فریدونی،شهریور94
کتاب آموزش سه تار1،جلال ذوالفنون،مرغ سحر1 ،40، آموزش سه تار نیما فریدونی،شهریور94
کتاب آموزش سه تار1،جلال ذوالفنون،مرغ سحر1 ،40، آموزش سه تار نیما فریدونی،شهریور94
۳۴ مرغ سحر مرتضی نیداوود تار و ترانه نیما فریدونی سهتار.mp4
۳۴ مرغ سحر مرتضی نیداوود تار و ترانه نیما فریدونی سهتار.mp4
23 – Morghe Sahar-Morteza Neydavud.mp3
45-Tasnife Morghe Sahar Morteza Ney Davud.mp3
30-Mahur-Morghe Sahar-Nima Fereidooni.mp3
33-Mahur-Morghe Sahar2-Nima Fereidooni.mp3
«مرغ سحر» نام تصنیف مشهوری از ساختههای مرتضی نیداوود در دستگاه ماهور و شعر ملکالشعرای بهار است. نخستین بار این تصنیف را جلال تاج اصفهانی خواند و بعد با صدای ملوک ضرابی و قمرالملوک وزیری به روی صفحه گرامافون آمد و پس از آن با صدای بسیاری از خوانندگان ایرانی اجرا شد. تصنیف «مرغ سحر» به لحاظ داشتن مضمونی سیاسی- اجتماعی و زبان حال ملت بودن و نیز ارزشهای موسیقایی و ادبی یکی از ماندگارترین تصنیفهای موسیقی معاصر ایران بهشمار میرود. تصنیف مرغ سحر را میتوان سرود شکست آرمانها و شعارهای انقلاب مشروطه دانست.
در هفتم تیر ۱۳۰۶، روزنامه ناهید که در زمینه طنز مطالبی را منتشر میکرد جشنی به مناسبت آغاز هفتمین سال انتشار خود بر پا کرد و «تصنیف در ماهور» به عنوان «اثر طبع یکی از استادان سخن» در آن جشن احتمالاً توسط ایرانالدوله هلن اجرا شد که متن آن را پیوست اولین شماره سال هفتم کردند. محل اجرا هم «باغ آقای سهم الدوله» بود. این تصنیف، بعدها «مرغ سحر» یا «ناله مرغ سحر» نام گرفت و سُراینده آن نیز از پرده ابهام خارج شد و آن را معرفی کردند که ملکالشعرای بهار بود. سپس این تصنیف با صدای ملوک ضرابی و بعد با صدای قمرالملوک وزیری اجرا شد که با استقبال مواجه شد. آهنگ این اثر، در دستگاه ماهور، از مرتضی نیداوود است.
نخستین ضبط این اثر بر روی صفحههای پولیفون، در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای ملوک ضرابی کاشانی و تار مرتضی نیداوود انجام شد.
با این که مرغ سحر در سالهای اولیه به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی و در اعتراض به وی روی صفحه ضبط و منتشر شده اما تا چندین دهه، چندان صدایی از آن به گوش نمیرسید تا اینکه در سالهای دهه پنجاه خورشیدی با آغاز فصل تازه ترانه اعتراضی، مرغ سحر بار دیگر جان گرفت.
بیشتر اجراهای مختلف مرغ سحر در چهار دهه گذشته به آنچه مرتضی نی داوود ساخت وفادار مانده و کمابیش همگان به همان شیوه ملوک ضرابی این ترانه را اجرا کردهاند. از اجرای هنگامه اخوان همراه با تار محمدرضا لطفی در برنامه گلهای تازه رادیو ایران بهعنوان نزدیکترین اجرا به شیوه قمر یاد میشود. برخی آهنگسازان هم این ترانه را در همان ساختار سنتی اما به شیوهای مدرنتر تنظیم کردهاند که شاید موفق ترینشان فرامرز پایور باشد. پایور مرغ سحر را با سازبندی (ارکستراسیون) منحصر به فرد خود و به شکل چپ کوک (ماهور فا) برای صدای نادر گلچین تنظیم کرد که در برنامه گلهای تازه از رادیو ایران پخش شد و از اجراهای موفق این ترانه شد. تنظیم دیگری هم (احتمالاً توسط جهانبخش پازوکی) انجام گرفت که در آن شیوه همآوایی (هارمونی دو صدایی) به کار رفته و با صدای هوشمند عقیلی ضبط شدهاست.
پیش از انقلاب، با جایگزینی شعر دیگری به جای شعر محمدتقی بهار اجرایی دوصدایی با صدای عبدالوهاب شهیدی و پوران و تنظیم جواد معروفی منتشر شد که توفیق چندانی پیدا نکرد.
گروه کیوسک و محسن نامجو هم در سال ۱۳۸۹ اجرایی چندصدایی از مرغ سحر را ارائه دادند که ضربآهنگ ترانه در آن تغییر یافت و بمترین گام برای آن انتخاب شد (ماهور لا). این اجرا با اینکه از لحاظ سازبندی و چندصدایی بودن متفاوت بود ولی همچنان در چارچوب سنتی باقی ماند. یکی از متفاوتترین اجرای مرغ سحر را سالها پیش فرهاد مهراد عرضه کرد. وی با همراهی گیتار، این ترانه را با شیوه و بیانی جدید و متفاوت اجرا کرد.
محمدرضا شجریان در بسیاری از کنسرتهای خود مرغ سحر را اجرا کردهاست که یکی از محبوبترین اجراهای این تصنیف تاریخی است. شجریان به خواست مردم این تصنیف را در اغلب کنسرتهای خود اجرا میکند. او تا کنون در کنسرتهای رسمی خود بند دوم این شعر را اجرا نکردهاست.
محبوبیت این تصنیف تا به حدی است که خوانندگان موسیقی پاپ نیز آن را اجرا کردهاند، از جمله گوگوش در سال ۱۳۹۳ در کنسرتش در ومبلی لندن ترانه مرغ سحر را با تنظیم بابک امینی در سبک پاپ بازخوانی کرد.[۷] ماندگاری مرغ سحر را باید در مضمون اجتماعی-سیاسی آن جستجو کرد که در هر دورهای در ایران به گونهای مصداق پیدا میکند.
زمان سرودن تصنیف
اعلان اولین اجرای مرغ سحر
این تصنیف در کوران حوادث پس از سقوط سلسله قاجار و روی کار آمدن پهلوی سروده شدهاست. اسماعیل نواب صفا، ترانهسرا، نالهٔ مرغ سحر ملکالشعرا را مربوط به «حوادث دوران محمدعلیشاه و به توپ بستن مجلس شورای ملی و بلاتکلیفی مملکت در لحظاتی بسیار حساس» انگاشتهاست. وی با اشاره به روایتی از زبان موسی نی داود، میافزاید: «درغیر اینصورت، رضاشاه پس از شنیدن این شعر و آهنگ، مجریان آن را مورد محبت قرار نمیداد». هرچند رضاشاه به بازماندگان خودکامگی محمدعلیشاهی محبت داشت. وانگهی، از زبان یکی از دو برادر سازنده آهنگ مرغ سحر، میگوید: «…در واقع ترانهایست که استاد بهار برای مخالفت با رضاشاه سرودهاست» که این سخن با آن سخن متضاد است.
مرغ سحر جایگاهی ویژه در تاریخ موسیقی ایران دارد و یادآور یکی از مقاطع مهم تاریخ معاصر ایران است، و این زمانی است که با تلاقی هنر و سیاست مقدمات تولد ترانه اعتراضی شکل میگیرد. مرغ سحر در واقع بازتاب صدای روشنفکرانی بود که سرشار از ناامیدی بودند، و حکایت از روزگاری میکرد که ایران از هرج و مرج یه سمت استبداد میرفت و صداهای آزادیخواهانه در آن خفه شود. کامیار عابدی، پژوهشگر ادبیات معاصر معتقد است که مرغ سحر، ترانه شکست آرمانها و شعارهای انقلاب مشروطه و متأثر از شعارهای پیروان مرام اشتراکی در فضای برخاسته پس از انقلاب کمونیستی اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه است.
به هر حال دربارهٔ زمان سرودن این ترانه باید گفت که بهار در آن ایام به نثر و نظم سخنهایی دربارهٔ دوره مشروطهخواهی گفته و از سرودههای آزادیخواهانه خود یاد کردهاست. البته در آنها هیچ اشارهای به ترانهٔ مرغ سحر دیده نمیشود. وانگهی، در سال ۱۳۰۶ که این ترانه نخستین بار اجرا شد، نام سُرایندهاش را پنهان داشتند. کسانی هم سُرایش آن را به دورهٔ زندان یا پس از زندان و تبعید بهار منسوب کردهاند که بهکلی نادرست است و در آن هنگام، شاعر ـ اگر چه مغضوب دستگاه بود ـ هنوز نمایندگی مجلس را بر عهده داشت.
مرغ سحر با نقطه عطف مهمی در تحول فرهنگ معاصر ایرانی نیز همراه بود. در اجرای عمومی این ترانه، قمرالملوک وزیری بیحجاب روی صحنه رفت و آواز خواند. با وجود آنکه نظمیه تهران برای کنسرت مجوز صادر کرده بود اما قمر را به محض خروج از گراند هتل، محل اجرای کنسرت، دستگیر و به کلانتری بردند و از او تعهد کتبی گرفتند که دیگر کنسرت ندهد و بیحجاب به جایی نرود.
متن شعر
متن ترانهٔ ملکالشعراء بهار که در تصنیف خوانده میشود، این است:
مرغ سحر ناله سر کن داغ مرا تازهتر کن
ز آهِ شرربار این قفس را بَرشِکَن و زیر و زِبَر کن
بلبلِ پَربسته ز کنجِ قفس درآ نغمهٔ آزادیِ نوع بشر سَرا
وَز نفسی عرصهٔ این خاک توده[الف] را پرشرر کن، پر شرر کن
ظلم ظالم، جور صیاد آشیانم داده بر باد
ای خدا، ای فلک، ای طبیعت شام تاریک ما را سحر کن[ب]
نوبهار است، گل بهبار است ابر چشمم ژالهبار است
این قفس، چون دلم، تنگ و تار است
شعله فکن در قفس ای آهِ آتشین دستِ طبیعت گُلِ عمر مرا مچین
جانبِ عاشق نِگَه ای تازه گل از این بیشتر کن، بیشتر کن، بیشتر کن
مرغ بیدل، شرح هجران مختصر، مختصر کن
عمر حقیقت بهسر شد عهد و وفا بیاثر شد
نالهٔ عاشق، ناز معشوق هر دو دروغ و بیثمر شد
راستی و مهر و محبت فسانه شد قول و شرافت همگی از میانه شد
از پی دزدی، وطن و دین بهانه شد دیده تر شد! دیده تر شد!
جور مالک، ظلم ارباب زارع از غم گشته بیتاب
ساغر اغنیا پُر میِ ناب جام ما پُر ز خون جگر شد
ای دل تنگ ناله سر کن از قوی دستان حذر کن
از مساوات صرف نظر کن
ساقی گلچهره بده آب آتشین پردهٔ دلکش بزن ای یار دلنشین
ناله برآر از قفس ای بلبل حزین
کز غم تو، سینهٔ من پُرشرر شد، پُرشرر شد
ساختار تصنیف
تصنیف، لحنی انقلابی دارد و بیان آن، همچون اغلب اشعار بهار ساده و غنی است.
شعر تصنیف مرغ سحر مانند بسیاری از تصنیفهای آن زمان دارای دو بند است. بند اول بیشتر شاعرانه است در حالیکه بند دوم دارای اشارات و مضمون صریح سیاسی و اجتماعی است. بند دوم به جز در اجراهای آوازی بسیار قدیمی در دوران جدید به صورت آواز یا دکلمه استفاده نشدهاست. ملکالشعرا در بند اول دربارهٔ تلخیهای اجتماعی با زبانی تمثیلی سخن میگوید و در واقع شنونده را برای شنیدن خبر نهایی آماده میکند و در بند دوم مجموعهای از اخبار و اطلاعات تلخ چون تمام شدن عمر حقیقت و عهد و وفا را به مخاطب منتقل میکند.
شعر مرغ سحر، گفتگویی میان شاعر و مرغی در قفس است که هر دو مأیوس و ناامیدند. شاعر از بلبل پربسته میخواهد از کنج قفس بیرون آید و نغمه بسراید اما مرغ محبوس بهجای نغمه آزادی، آه و ناله سر میدهد تا آنجا که شاعر بهتنگ میآید و از او میخواهد که بس کند.
شعر و آهنگ، در مرغ سحر با دقتی هنرمندانه به هم پیوند خورده و دوشادوش یکدیگر حرکت میکنند. زبان کمابیش روشنفکرانه بهار به واسطه موسیقی روان نیداوود، حتی برای مردم عادی دلپذیر و دریافتنی شدهاست. مرتضی نیداوود در خصوص این هماهنگی طی مصاحبهای عنوان کرد که شاید بیش از ۲۰ مرتبه بنده برای مرحوم ملک الشعرای بهار آهنگ را نواختم و این آهنگ را ایشان حفظ کرده که بتواند در قالب این آهنگ چه شعری بگوید.
خوانندگان تصنیف
قمرالملوک وزیری
ملوک ضرابی
ایرانالدوله هلن
جلال تاج اصفهانی
محمدرضا شجریان
شکیلا
سیما بینا
نادر گلچین
هنگامه اخوان
همایون شجریان
فاضل جمشیدی
سالار عقیلی
محمد گلریز[نیازمند منبع]
فرهاد مهراد
محسن نامجو
هوشمند عقیلی
گوگوش
سعید مدرس
رضا صادقی
یادداشت
در برخی اجراها از جمله اجرای هنگامه اخوان این بخش «خاک تیره» خوانده شدهاست.
یزدان بخش قهرمان از قول ملکالشعرا بهار میگفت: تصنیف مرغ سحر را ساخته بودم و در آن قسمت از آهنگ که میگویم «شام تاریک ما را سحر کن»، ابتدا گفته بودم: «شام من، شام من را سحر کن». یک شب شنیدم رهگذری به شام من شام من میگوید «شام تاریک من را سحر کن» و من دیدم چه کلمهٔ مناسبی را همین مرد رهگذر که میزان سوادش هم معلوم نیست انتخاب کرده؛ در حالی که من توجه نداشتهام و شعر را، به همین شکل اصلاح کردم
منابع
مرضیه جعفری. «مرغ سحر». وبگاه انسانشناسی و فرهنگ. بایگانیشده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
کامیار عابدی (مرداد ۱۳۹۰). «در انتظارِ سحر (تحلیلی از ترانه مرغ سحر ملکالشّعرا بهار)». مهرنامه شماره ۱۴. بایگانیشده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۶. دریافتشده در ۱ مهر ۱۳۹۴.
«در باره ی ترانه ی مرغ سحر». ملک الشعرا بهار سایت رسمی. ۱۹۲۱-۰۴-۱۱. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۳.
پروین، ناصرالدین
«آیا صفحهٔ «مرغ سحر» با صدای قمرالملوک وزیری وجود دارد؟». وبگاه صفحه سنگی. ۲۶ ژانویه ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
مهرداد فرهمند. «گوگوش و مرغ سحر». وبسایت بیبیسی فارسی. دریافتشده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۵.
«حرفی برای گفتن (٣): مرغ سحر». بیبیسی فارسی. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
«از «مرغ سحر» نی داود تا «مرغ سحر» معروفی». اخبار روز. ٣۰ آوریل ۲۰۱٣. بایگانیشده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
کامیار عابدی (مهر ۱۳۹۰)، در انتظار سحر مهرنامه، شماره ۱۴
ناصرالدین پروین (مهر و آبان ۱۳۸۵). «ترانه مرغ سحر». مجله بخارا شماره ۵۵. پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
بهار (ملکالشعرا)، محمدتقی (خرداد ۱۳۲۹). «مرغ سحر (تصنیف)». مجلهٔ یغما شمارهٔ ۲۵. دریافتشده در ۳۱ شهریور ۱۳۹۴.
«گنجور» ملکالشعرای بهار» گزیده اشعار» تصنیف مرغ سحر». دریافتشده در ۲۰۱۷-۰۲-۱۶.
«مرغ سحر ناله سر کن / نگاهی به شعر و زندگی ملک الشعرای بهار». ماهنامه پرسمان، شماره ۴۳. فروردین ۱۳۸۵. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
«سراینده تصنیف «مرغ سحر» کیست؟». خبرگزاری کتاب ایران. ۱۶ آبان ۱۳۹۳. دریافتشده در ۳۱ شهریور ۱۳۹۴.
«مرغ سحر موسیقی ایران». وبگاه انجمن کلیمیان تهران. دریافتشده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۵.
حسینی دهکردی, مرتضی; لولویی, پروین. “MORḠ-ESA ḤAR”. ایرانیکا.
دیوان اشعار ملکالشعرای بهار. پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
ناصرالدین پروین (مهر و آبان ۱۳۸۵). «ترانه مرغ سحر». مجله بخارا شماره ۵۵. پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
نت مرغ سحر مرتضی نیداوود آوانگاری نیما فریدونی
نت مرغ سحر مرتضی نیداوود قمرالملوک وزیری ماهور آوانگاری نیما فریدونی و ایمان ملکی
این نت در دستگاه ماهور مایه دو، سل، ر و سیبمل تهیه شدهاست.
در این محصول اجرای مرغ سحر توسط محمدرضا لطفی و هنگامه اخوان و بیژن کامکار نیز آوانگاری شدهاست.
Shajariyan – Morghe Sahar -استاد محمدرضا شجریان – مرغ سحر
مرغ سحر مرتضی نیداوود محمدرضا شجریان ماهور.mp4
مرغ سحر نام تصنیف مشهوری از ساختههای مرتضی نیداوود در دستگاه ماهور و شعر ملکالشعرای بهار است. نخستین بار این تصنیف را ملوک ضرابی و بعد قمرالملوک وزیری اجرا کرد و پس از آن با صدای بسیاری از خوانندگان ایرانی اجرا شد. تصنیف «مرغ سحر» به لحاظ داشتن مضمونی سیاسی-اجتماعی و زبان حال ملت بودن و نیز ارزشهای موسیقیایی و ادبی یکی از ماندگارترین تصنیفهای موسیقی معاصر ایران به شمار میرود. تصنیف مرغ سحر را میتوان سرود شکست آرمانها و شعارهای انقلاب مشروطه دانست.
یکی از محبوبترین اجراهای این تصنیف از محمدرضا شجریان است که اغلب به خواست مردم در کنسرتهای شجریان به گوش میرسد.
مرغ سحر
صدای ملوک ضرابی و تار مرتضی نیداوود
در هفتم تیر ۱۳۰۶، روزنامه ناهید که در زمینه طنز مطالبی را منتشر میکرد جشنی به مناسبت آغاز هفتمین سال انتشار خود بر پا کرد و «تصنیف در ماهور» به عنوان «اثر طبع یکی از اساتید سخن» درآن جشن اجرا شد که متن آن را پیوست اولین شماره سال هفتم کردند. محل اجرا هم «باغ آقای سهم الدوله» بود. این تصنیف، بعدها «مرغ سحر» یا «ناله مرغ سحر» نام گرفت و سُراینده آن نیز از پرده ابهام خارج شد و آن را معرفی کردند که ملکالشعرای بهار بود. سپس این تصنیف با صدای ملوک ضرابی و بعد با صدای قمرالملوک وزیری اجرا شد که با استقبال مواجه شد. آهنگ این اثر، در دستگاه ماهور، از مرتضی نیداوود است.
نخستین ضبط این اثر بر روی صفحههای پولیفون، در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای ملوک ضرابی کاشانی و تار مرتضی نیداوود انجام شد.
با این که مرغ سحر در سالهای اولیه به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی و در اعتراض به وی روی صفحه ضبط و منتشر شده اما تا چندین دهه، چندان صدایی از آن به گوش نمیرسید تا اینکه در سالهای دهه پنجاه خورشیدی با آغاز فصل تازه ترانه اعتراضی، مرغ سحر بار دیگر جان گرفت.
بیشتر اجراهای مختلف مرغ سحر در چهار دهه گذشته به آنچه مرتضی نی داوود ساخت وفادار مانده و کمابیش همگان به همان شیوه ملوک ضرابی این ترانه را اجرا کردهاند. از اجرای هنگامه اخوان همراه با تار محمدرضا لطفی در برنامه گلهای تازه رادیو ایران بهعنوان نزدیکترین اجرا بهشیوه قمر یاد میشود. برخی آهنگسازان هم این ترانه را در همان ساختار سنتی اما به شیوهای مدرنتر تنظیم کردهاند که شاید موفقترینشان فرامرز پایور باشد. پایور مرغ سحر را با سازبندی (ارکستراسیون) منحصر به فرد خود و به شکل چپ کوک (ماهور فا) برای صدای نادر گلچین تنظیم کرد که در برنامه گلهای تازه از رادیو ایران پخش شد و از اجراهای موفق این ترانه شد. تنظیم دیگری هم (احتمالا توسط جهانبخش پازوکی) انجام گرفت که در آن شیوه همآوایی (هارمونی دو صدایی) به کار رفته و با صدای هوشمند عقیلی ضبط شده است.[۵]
پیش از انقلاب، با جایگزینی شعر دیگری به جای شعر محمدتقی بهار اجرایی دوصدایی با صدای عبدالوهاب شهیدی و پوران و تنظیم جواد معروفی منتشر شد که توفیق چندانی پیدا نکرد.
گروه کیوسک و محسن نامجو هم در سال ۱۳۸۹ اجرایی چندصدایی از مرغ سحر را ارائه دادند که ضربآهنگ ترانه در آن تغییر یافت و بمترین گام برای آن انتخاب شد (ماهور لا). این اجرا با اینکه از لحاظ سازبندی و چندصدایی بودن متفاوت بود ولی همچنان در چارچوب سنتی باقی ماند. یکی از متفاوتترین اجرای مرغ سحر را سالها پیش فرهاد مهراد عرضه کرد. وی با همراهی گیتار، این ترانه را با شیوه و بیانی جدید و متفاوت اجرا کرد.
محمدرضا شجریان در بسیاری از کنسرتهای خود مرغ سحر را اجرا کرده است که یکی از محبوبترین اجراهای این تصنیف تاریخی است. شجریان به خواست مردم این تصنیف را در اغلب کنسرتهای خود اجرا میکند. او تا کنون در کنسرتهای رسمی خود بند دوم این شعر را اجرا نکرده است.
محبوبیت این تصنیف تا به حدی است که خوانندگان موسیقی پاپ نیز آن را اجرا کردهاند، از جمله گوگوش در سال ۱۳۹۳ در کنسرتش در ومبلی لندن ترانه مرغ سحر را با تنظیم بابک امینی در سبک پاپ بازخوانی کرد. ماندگاری مرغ سحر را باید در مضمون اجتماعی-سیاسی آن جستجو کرد که در هر دورهای در ایران به گونهای مصداق پیدا میکند.
زمان سرودن تصنیف
اعلان اولین اجرای مرغ سحر
این تصنیف در کوران حوادث پس از سقوط سلسله قاجار و روی کار آمدن پهلوی سروده شده است. اسماعیل نواب صفا، ترانهسرا، نالهٔ مرغ سحر ملکالشعرا را مربوط به «حوادث دوران محمدعلیشاه و به توپ بستن مجلس شورای ملی و بلاتکلیفی مملکت در لحظاتی بسیار حساس» انگاشته است. وی با اشاره به روایتی از زبان موسی نی داود، میافزاید: «درغیر اینصورت، رضاشاه پس از شنیدن این شعر و آهنگ، مجریان آن را مورد محبت قرار نمیداد». هرچند رضاشاه به بازماندگان خودکامگی محمدعلیشاهی محبت داشت. وانگهی، از زبان یکی از دو برادر سازنده آهنگ مرغ سحر، میگوید: «…در واقع ترانهایست که استاد بهار برای مخالفت با رضاشاه سروده است» که این سخن با آن سخن متضاد است.
مرغ سحر جایگاهی ویژه در تاریخ موسیقی ایران دارد و یادآور یکی از مقاطع مهم تاریخ معاصر ایران است، و این زمانی است که با تلاقی هنر و سیاست مقدمات تولد ترانه اعتراضی شکل میگیرد. مرغ سحر در واقع بازتاب صدای روشنفکرانی بود که سرشار از ناامیدی بودند، و حکایت از روزگاری میکرد که ایران از هرج و مرج یه سمت استبداد میرفت و صداهای آزادیخواهانه در آن خفه شود.[۵] کامیار عابدی، پژوهشگر ادبیات معاصر معتقد است که مرغ سحر، ترانه شکست آرمانها و شعارهای انقلاب مشروطه و متأثر از شعارهای پیروان مرام اشتراکی در فضای برخاسته پس از انقلاب کمونیستی اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه است.
به هر حال دربارهٔ زمان سرودن این ترانه باید گفت که بهار در آن ایام به نثر و نظم سخنهایی دربارهٔ دوره مشروطهخواهی گفته و از سرودههای آزادیخواهانه خود یاد کرده است. البته در آنها هیچ اشارهای به ترانهٔ مرغ سحر دیده نمیشود. وانگهی، در سال ۱۳۰۶ که این ترانه نخستین بار اجرا شد، نام سُرایندهاش را پنهان داشتند. کسانی هم سُرایش آن را به دورهٔ زندان یا پس از زندان و تبعید بهار منسوب کردهاند که بهکلی نادرست است و در آن هنگام، شاعر ـ اگر چه مغضوب دستگاه بود ـ هنوز نمایندگی مجلس را بر عهده داشت.
مرغ سحر با نقطه عطف مهمی در تحول فرهنگ معاصر ایرانی نیز همراه بود. در اجرای عمومی این ترانه، قمرالملوک وزیری بیحجاب روی صحنه رفت و آواز خواند. با وجود آنکه نظمیه تهران برای کنسرت مجوز صادر کرده بود اما قمر را به محض خروج از گراند هتل، محل اجرای کنسرت، دستگیر و به کلانتری بردند و از او تعهد کتبی گرفتند که دیگر کنسرت ندهد و بیحجاب به جایی نرود.
متن شعر
متن ترانهٔ ملکالشعراء بهار که در تصنیف خوانده میشود، این است:
بند یکم
مرغ سحر ناله سر کن، داغ مرا تازهتر کن
زآهِ شرربار این قفس را بَرشِکَن و زیر و زِبَر کن
بلبلِ پَربسته ز کنجِ قفس درآ، نغمهٔ آزادیِ نوع بشر سَرا
وَز نفسی عرصهٔ این خاک تیره ∗ را پرشرر کن
ظلم ظالم، جور صیاد آشیانم داده بر باد
ای خدا، ای فلک، ای طبیعت، شام تاریک ما را سحر کن∗
نوبهار است، گل بهبار است، ابر چشمم ژالهبار است
این قفس، چون دلم، تنگ و تار است
شعله فکن در قفس ای آهِ آتشین
دستِ طبیعت گُلِ عمر مرا مچین
جانبِ عاشق نِگَه ای تازه گل از این، بیشتر کن
مرغ بیدل شرح هجران مختصر، مختصر کن
بند دوم
عمر حقیقت بهسر شد، عهد و وفا بیاثر شد
نالهٔ عاشق، ناز معشوق، هر دو دروغ و بیثمر شد
راستی و مهر و محبت فسانه شد
قول و شرافت همگی از میانه شد
از پی دزدی، وطن و دین بهانه شد
دیده تر شد!
جور مالک، ظلم ارباب، زارع از غم گشته بیتاب
ساغر اغنیا پُر میِ ناب، جام ما پُر ز خون جگر شد
ای دل تنگ ناله سر کن، از مساوات صرفنظر شد
ساقی گلچهره بده آب آتشین، پردهٔ دلکش بزن ای یار دلنشین
ناله برآر از قفس ای بلبل حزین
کز غم تو، سینهٔ من، پُرشرر شد، پُرشرر شد
ساختار تصنیف[ویرایش]
تصنیف، لحنی انقلابی دارد و بیان آن، همچون اغلب اشعار بهار ساده و غنی است.
شعر تصنیف مرغ سحر مانند بسیاری از تصنیفهای آن زمان دارای دو بند است. بند اول بیشتر شاعرانه است در حالیکه بند دوم دارای اشارات و مضمون صریح سیاسی و اجتماعی است. بند دوم به جز در اجراهای آوازی بسیار قدیمی در دوران جدید به صورت آواز یا دکلمه استفاده نشده است. ملکالشعرا در بند اول دربارهٔ تلخیهای اجتماعی با زبانی تمثیلی سخن میگوید و در واقع شنونده را برای شنیدن خبر نهایی آماده میکند و در بند دوم مجموعهای از اخبار و اطلاعات تلخ چون تمام شدن عمر حقیقت و عهد و وفا را به مخاطب منتقل میکند.
شعر مرغ سحر، گفتگویی میان شاعر و مرغی در قفس است که هر دو مأیوس و ناامیدند. شاعر از بلبل پربسته میخواهد از کنج قفس بیرون آید و نغمه بسراید اما مرغ محبوس بهجای نغمه آزادی، آه و ناله سر میدهد تا آنجا که شاعر بهتنگ میآید و از او میخواهد که بس کند.
شعر و آهنگ، در مرغ سحر با دقتی هنرمندانه به هم پیوند خورده و دوشادوش یکدیگر حرکت میکنند. زبان کمابیش روشنفکرانه بهار به واسطه موسیقی روان نیداوود، حتی برای مردم عادی دلپذیر و دریافتنی شده است. مرتضی نیداوود در خصوص این هماهنگی طی مصاحبهای عنوان کرد که شاید بیش از ۲۰ مرتبه بنده برای مرحوم ملک الشعرای بهار آهنگ را نواختم و این آهنگ را ایشان حفظ کرده که بتواند در قالب این آهنگ چه شعری بگوید.
خوانندگان تصنیف
قمرالملوک وزیری
ملوک ضرابی
ایرانالدوله هلن
محمدرضا شجریان
شکیلا
سیما بینا
نادر گلچین
هنگامه اخوان
همایون شجریان
سالار عقیلی
محمد گلریز
فرهاد مهراد
محسن نامجو
هوشمند عقیلی
گوگوش
سعید مدرس
محمد ملک
پیمان
پاورقی
^ در برخی اجراها از جمله اجرای هنگامه اخوان این بخش «خاک تیره» خوانده شده است.
^ یزدان بخش قهرمان از قول ملکالشعرا بهار میگفت: تصنیف مرغ سحر را ساخته بودم و در آن قسمت از آهنگ که میگویم «شام تاریک ما را سحر کن»، ابتدا گفته بودم: «شام من، شام من را سحر کن». یک شب شنیدم رهگذری به شام من شام من میگوید «شام تاریک من را سحر کن» و من دیدم چه کلمهٔ مناسبی را همین مرد رهگذر که میزان سوادش هم معلوم نیست انتخاب کرده؛ در حالی که من توجه نداشتهام و شعر را، به همین شکل اصلاح کردم.
کتاب لطفالله مجد هجده قطعه برای تار و سهتار
کتاب لطفالله مجد هجده قطعه برای تار و سهتار انتشارات سرود
این کتاب شامل هجده قطعه برای تار وسهتار می باشد و بازنویسی علا ایجادی و امید امیری می باشد.
نام کتاب : هجده قطعه برای تار و سه تار(لطف اله مجد)
موضوع اصلی : کمک آموزشی (قطعه)
زبان کتاب : فارسی
نام نویسنده : علاء ایجادی
نام انتشارات : سرود
سال انتشار : ۱۳۹۵
نوبت چاپ : ۲
شابک کتاب : ۹۷۹٠۸٠۲۶۲۵۲۶۶
جلد کتاب : شومیز
قطع : رحلی
تعداد صفحات : ۵۶ صفحه
وزن کتاب : ۱۶٠ گرم
فهرست:
پیش درآمد شور
چهارمضراب شور
چهارمضراب ابوعطا
پیش درآمد ابوعطا
پیش درآمد بیات ترک
چهارمضراب بیات ترک
چهارمضراب اصفهان
ضربی شوشتری
چهارمضراب بیداد
چهارمضراب بیداد
همایون چپ کوک
پیشدرآمد همایون
چهارمضراب همایون
ضربی چهارگاه
چهارمضراب چهارگاه
ضربی سه گاه
چهارمضراب سه گاه
سه گاه یتیم