شاه شمشادقدان خسرو شیرین دهنان
که به مژگان شکند قلب همه صف شکنان
مست بگذشت و نظر بر من درویش انداخت
گفت ای چشم و چراغ همه شیرین سخنان
تا کی از سیم و زرت کیسه تهی خواهد بود
بنده من شو و برخور ز همه سیمتنان
کمتر از ذره نه‌ای پست مشو مهر بورز
تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان
بر جهان تکیه مکن ور قدحی می داری
شادی زهره جبینان خور و نازک بدنان
پیر پیمانه کش من که روانش خوش باد
گفت پرهیز کن از صحبت پیمان شکنان
دامن دوست به دست آر و ز دشمن بگسل
مرد یزدان شو و فارغ گذر از اهرمنان
با صبا در چمن لاله سحر می‌گفتم
که شهیدان که‌اند این همه خونین کفنان
گفت حافظ من و تو محرم این راز نه‌ایم
از می لعل حکایت کن و شیرین دهنان
نت ایران جوان آلفرد ژان باتیست لومر
این نت در آواز دشتی لا تهیه شده‌است.
ایران جوان (سرود)
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
دسته موسیقی سلطنتی ناصرالدین شاه
سلام شاه
نخستین سرود ملی ایران که در ۱۲۸۴ ه.خ در تهران اجرا و ضبط شده‌است.
سلام شاه
نخستین سرود ملی ایران که پیرامون ۱۲۸۹ ه.خ در استانبول اجرا و ضبط شده‌است.
قطعهٔ سرود ایران جوان یا وطنم که نخستین سرود ملی ایران نامیده شده[۱] قطعه‌ای موسیقی بدون کلام با نام سلام شاه بوده‌است که توسط موسیو لومر فرانسوی (موسیقیدان نظامی اعزامی به ایران در دورهٔ قاجار) (۱۲۵۲ ه.خ) ساخته شده‌است.
ناصرالدین شاه قاجار پیش از نخستین سفرش به اروپا در سال ۱۸۷۳ م (برابر ۱۲۵۲ ه.خ و ۱۲۹۰ ه.ق) دستور ساخت مارشی را به آلفرد لومر استاد فرانسوی موسیقی دارالفنون می‌دهد که در دیدارهای رسمی شاه در کنار سرودهای ملی دیگر کشورها نواخته شود. این مارش بی‌کلام، «سلام شاه» نامیده شد و در مراسم‌های رسمی به جای سرود ملی ایران به کار رفت و به همین دلیل اروپاییان از آن به عنوان سرود ملی ایران یاد کرده‌اند.[۲][۳] این آهنگ در دورهٔ مظفرالدین شاه قاجار بر روی صفحه ضبط شد و وقتی شاه برای سلام رسمی به تخت مرمر می‌آمد و بر تخت می‌نشست دستهٔ موزیک این آهنگ را اجرا می‌کرد و این کار تا دورهٔ محمدعلی شاه قاجار معمول بود. بر روی برچسب صفحهٔ گرامافون این سرود عنوان «سلام شاه با سلامتی، ارکس شاهی به‌فرمان مسیو لمر ژنرال» درج شده‌است. نت این سرود در آرشیو ملی فرانسه موجود است.[۴][۵]
در ۱۳۸۴ ه.خ بیژن ترقی بر روی اجرای جدید این قطعه که توسط سیاوش بیضایی ساخته شده بود[۶] شعری سرود و این کار برای اولین بار توسط ارکستر ملل به رهبری پیمان سلطانی در تالار وحدت اجرا شد که خوانندهٔ آن سالار عقیلی بود.[۱]
در اسفند ۱۳۹۴ شهرام ناظری در آلبوم خود به اجرای دوباره این اثر به عنوان «خاطره‌ای ماندگار در حافظه جمعی ایرانیان» پرداخت.
متن سرود
نامِ جاوید وطن صبحِ امید وطن
جلوه کن در آسمان همچو مهرِ جاودان
وطن ای هستیِ من شور و سرمستیِ من
جلوه کن در آسمان همچو مهرِ جاودان
بشنو سوزِ سخنم که هم‌آوازِ تو منم
همهٔ جان و تنم وطنم وطنم وطنم وطنم!
بشنو سوزِ سخنم که نواگر این چمنم
همهٔ جان و تنم وطنم وطنم وطنم وطنم!
همه با یک نام و نشان به تفاوتِ هر رنگ و زبان
همه شاد و خوش و نغمه‌زنان ز صلابتِ ایران جوان
به اصالت ایران کهن ز صلابتِ ایرانِ جوان
حاشیه‌ها
پس از این که این سرود مورد اقبال عمومی قرار گرفت اختلاف‌نظرهایی دربارهٔ آن میان برخی از اعضای جامعه موسیقی ایران پدید آمد. پیمان سلطانی رهبر ارکستر ملل ایران در آغاز در مصاحبه‌ای کوتاه با روزنامهٔ جام جم این سرود را «نخستین سرود ملی ایران» و «میراثی به‌جامانده از دوران قاجار» خواند،[۷] ولی مدتی بعد مدعی شد که این سرود به هیچ وجه سرود ملی ایران نبوده‌است و از بازخوانی این اثر در محافل دیگر ابراز نارضایتی کرد و خود را خالق «ایران جوان» معرفی نمود.[۸][۹] او همچنین در مصاحبه‌ای دیگر عنوان کرد که حدود ۱۲ سال است که بر روی تصنیف‌هایی با تم ملی و میهنی تحقیق می‌کند و منظورش از «نخستین سرود ملی ایران» این بود که این قطعه در میان دیگر قطعه‌های پروژه‌ای که روی آن کار می‌کرد نخستین سرود ملی و میهنی‌ای است که ساخته شده‌است.[۱۰]
از سوی دیگر سیاوش بیضایی که تنظیم مجدد مارش سلام شاه را انجام داده بود، خود را پس از هنرمندان درگذشته یعنی آلفرد لومر و بیژن ترقی، تنها وارث در قید حیات این اثر هنری معرفی نمود و از بی‌توجهی برخی از اعضای جامعه موسیقی به حقوق مادی و معنوی یکدیگر ابراز نارضایتی نمود.[۱۱] منوچهر صهبایی که اواخر سال ۱۳۸۶ به مدت ۶ ماه رهبری ارکستر سمفونیک تهران را بر عهده داشت در نامه‌ای به رئیس دفتر موسیقی وزارت ارشاد با اشاره به تحقیقات فراوانش برای پیدا کردن و جمع‌آوری اولین سرودهای ملی ایرانی و آثار مشابه، ثبت این اثر توسط پیمان سلطانی و اجرای آن را خیانت در امانت دانست. وی مدعی شد که این مجموعه را به‌طور امانت به سلطانی داده‌است و او در مورد تنظیم اثر و انتشار اثر با او هیچ مشورتی نکرده‌است.
پیمان سلطانی، رهبر ارکستر ملل ایران نیز در پاسخ نامه‌ای که به رئیس دفتر موسیقی وزارت ارشاد نوشت ضمن رد اتهام خیانت در امانت، آثار گذشتگان را متعلق به یک فرهنگ و یک ملت دانست و اظهار داشت این آثار چه به صورت نت یا شنیداری در آرشیوهای خصوصی، آرشیو رادیو، آرشیو هنرستان و… یا در صفحات قدیمی موجود هستند.[۱۲]
شهرام ناظری در مورد اجرای ایران جوان در گفتگو با روزنامهٔ ایران گفت:
قطعه بدون کلام سرود ایران جوان یا وطنم نخستین بار در دوره قاجار توسط موسیو لومر فرانسوی ساخته شده اما چند سال قبل آقای «پیمان سلطانی» یکی از موزیسین‌های ما همت کرد و این آهنگ کوچک و مختصر را به یکی از بزرگان و عزیزان ادبیات و فرهنگ کشور یعنی «بیژن ترقی» داد و وی هم شعر زیبای ایران جوان را روی آن گذاشت. من و پیمان سلطانی چهار سال قبل از اینکه این کار توسط خواننده دیگری خوانده و پخش شود با هم قرار گذاشتیم که تمامی سرودهایی که از دوره قاجار تا امروز در مورد ایران ساخته شده را دومرتبه احیا کنیم و در نتیجه با هم تعهد کردیم و یک قرارداد بسته شد. سرود «ای ایران» و سروده‌های دیگری که قبلاً موسیقیدانان ایران مثل مین باشیان، کلنل وزیری و دیگران ساخته بودند هم جزو این سرودها قرار داشت. ما قرار بود که تقریباً حدود ۱۴ سرود به جا مانده از دوره قاجار تا به امروز را مجدداً اجرا کنیم. از طرفی قرار شد در نخستین مرحله چند تا سرود که یکی از آنها ایران جوان بود در کنسرتی در حدود یکسال بعد ارائه شود. در این فاصله من به آمریکا رفتم منتها نزدیک به کنسرت متأسفانه به دلیل مسئله‌ای که آنجا برایم پیش آمد نتوانستم به کشور مراجعت کنم. در نتیجه پیمان سلطانی تماس گرفت و گفت تمامی تدارکات و کارهای مربوط به کنسرت انجام شده و می‌بایست کنسرت سر موعد مقرر برگزار شود من هم گفتم سعی می‌کنم خودم را برسانم اما مقدور نشد. از آنجا که گروه وی در صورت لغو کنسرت دچار ضرر و زیان زیادی می‌شد ایشان به من گفت اگر از نظر شما اشکالی ندارد این یک شب کنسرت توسط خواننده دیگری اجرا شود تا شما برگردی و برنامه اصلی اجرا شود و من پذیرفتم و نهایتاً آقای سالار عقیلی کار را اجرا کرد و همان یک شب کار در کشور پخش شد. اتفاقاً یکی از شانس‌های زندگی هنری آقای عقیلی همین موضوع بود چون ایشان قبلاً آثار زیادی را اجرا کرده بود ولی هیچ‌کدام به اصطلاح نگرفته بود اما یکدفعه این اثر، او را مطرح کرد و البته این خواست خدا بود چراکه گاهی وقت‌ها شانس و زندگی برای یک هنرمند با یک اتفاق رقم می‌خورد.
منابع
«ساخت اولین سرود ملی ایران توسط بیگانگان». روزنامه شرق. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۳.
* آدوی‌یِل، ویکتور (۱۳۵۳). ترجمهٔ حسینعلی ملاح. «موسیقی نزد ایرانیان (1885 میلادی)». هنر و مردم (۱۴۸): ۴۰–۵۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۲-۲۱.
* پیِمونتِسه، آنجلو م. (۱۳۵۳). ترجمهٔ خسرو فانیان. «یک مأخذ تاریخی دربارهٔ تاریخ قاجاریه». بررسی‌های تاریخی (۵۰): ۳۵–۷۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۲-۲۱.
«دارالفنون موسیو لومر و اولین سرود ملی ایران ۲». گفتگوی هارمونیک.
«دارالفنون موسیو لومر و اولین سرود ملی ایران ۱». گفتگوی هارمونیک.
«نخستین اجرای ارکستر ۸۰ نفرهٔ ملل در تالار وحدت». مؤسسهٔ همشهری. ۹ مهر ۱۳۸۴. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۵ مه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۴.
«نخستین سرود ملی ایران نواخته می‌شود». مؤسسهٔ جام جم. جام جم آنلاین. ۱۲ آذر ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۳۹۳.
«نامهٔ پیمان سلطانی به دریا دادور». گفتگوی هارمونیک. ۱۳ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مهر ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۳۹۳.
کرمانی، حسین (۲۶ مارس ۲۰۱۱ (۶ فروردین ۱۳۹۰)). «قطعهٔ ایران جوان، اولین سرود ملی ایران نیست». دویچه‌ولهٔ فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مهر ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ انتشار= را بررسی کنید (کمک)
«شهرام ناظری سرود ایران جوان را می‌خواند» مقدار |نشانی بایگانی= را بررسی کنید (کمک). خبرگزاری مهر. ۳۱ شهریور ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ مهر ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱۴ مهر ۱۳۹۳.
«داستان یک سرود». رادیو کوچه. ۱۸ مهر ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۲ مهر ۱۳۹۳.
«اختلاف صهبایی و سلطانی بر سر نخستین سرودملی ایران». همشهری آنلاین.
نت سبکبار عبدالحسین برازنده ابوعطا آوانگاری نیما فریدونی و ایمان ملکی
سبکبار عبدالحسین برازنده سالار عقیلی ابوعطا.mp4
سبکبار – سالار عقیلی
ترانه‌سرا: حسن صدر سالک
ای صبا رو ، سبک بار ، از برم سوی دلدار
گو به اون بی وفا یار ، حال این عاشق زار
گو به هر کوی و برزن ، پیش هر مرد و هر زن
بگذرم چون به زاری همچو ابر بهاری
از دو چشم گهربار ، در فشانم صدف وار
ماه نو چو بر چشم مردم نیاید ، هر کسش به انگشت خود می نماید
ماه نو چو بر چشم مردم نیاید ، هر کسش به انگشت خود می نماید
در غم تو از بس که زار و نزارم ، با هلال و یک مو تفاوت ندارم
در غم تو از بس که زار و نزارم ، با هلال و یک مو تفاوت ندارم
غم بود کوه ، دل بود کاه
آتش عشق ، درد جانکاه
بس نهاده عشقت به دوش دلم بار ، ترسم از غمت جون سپارم به یک بار
بس نهاده عشقت به دوش دلم بار ، ترسم از غمت جون سپارم به یک بار
ای گل نشستن با خسان ، پیوسته ات گر خوست
ای گل نشستن با خسان ، پیوسته ات گر خوست
روزی بیاید کز تو نه رنگی به جا نه بوست
روزی بیاید کز تو نه رنگی به جا نه بوست
با غیر اگر که آشنا ، از چه به من یار است
سالک به من گر بی وفا ، از چه به اغیار است
بس بس حکایت از تو ناگفتن همین بهتر
رو رو شکایت از تو ناکردن بسی نیکوست
رو رو شکایت از تو ناکردن بسی نیکوست
خوشه‌چین روح‌الله خالقی اصفهان فا نیما فریدونی تار.mp4 از کتاب دلنوازان ۳
خوشه‌چین روح‌الله خالقی اصفهان فا نیما فریدونی تار.mp4 از کتاب دلنوازان ۳
خواننده: شادروان غلامحسین بنان (بازخوانی سالار عقیلی)
آهنگساز: روح الله خالقی
شاعر: کریم فکور
متن سرود خوشه چین
من که فرزند این سرزمینم، در پی توشه‌ای، خوشه چینم
شادم از پیشهٔ خوشه چینی، رمز شادی بخوان از جبینم
من که فرزند این سرزمینم، در پی توشه ای، خوشه چینم
شادم از پیشه ی خوشه چینی، رمز شادی بخوان از جبینم
قلب ما، بود مملو از شادی بی پایان
سعی ما، بود بهر آبادی این سامان
خوشه چین، کجا اشک محنت به دامن ریزد
خوشه چین، کجا دست حسرت زند بر دامان
ای خوشا پس از لحظه ای چند آرمیدن، همره دلبران خوشه چیدن
از شعف گهی همچو بلبل نغمه خواندن، گه از این سو به آن سو پریدن
قلب ما، بود مملو از شادی بی پایان
سعی ما، بود بهر آبادی این سامان
خوشه چین، کجا اشک محنت به دامن ریزد
خوشه چین، کجا دست حسرت زند بر دامان
برپا بود جشن انگور، ای افسون گر نغمه پرداز
برپا بود جشن انگور، ای افسون گر نغمه پرداز
در کشور سبزه و گل، با شور و شعف نغمه کن ساز
قلب ما، بود مملو از شادی بی پایان
سعی ما، بود بهر آبادی این سامان
خوشه چین، کجا اشک محنت به دامن ریزد
خوشه چین، کجا دست حسرت زند بر دامان
خوشه چین، کجا دست حسرت زند بر دامان
بهار دلکش
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
«بهار دلکش» یکی از تصنیف‌های درویش‌خان[۱][۲] است که در آواز ابوعطا، گوشهٔ حجاز اجرا شده‌است. تاکنون خوانندگان چندی چون عبدالله دوامی، محمدرضا شجریان، علیرضا قربانی، رشید بهبودف، عارف،شکیلا، وحید تاج، سالار عقیلی، دریا دادور، و محمد معتمدی،سید خلیل عالی نژاد[۳] این تصنیف را اجرا کرده‌اند.
ترانه
در بعضی منابع به اشتباه ابداع تصنیف بهار دلکش به عارف قزوینی منسوب شده است از جمله مجلهٔ موسیقی شماره ۲۰ و آلبوم عشق داند (از آثار لطفی و شجریان). جالب این که لطفی و شجریان در اجرایی که در سال ۱۳۵۴ در تلویزیون ملی ایران داشتند این تصنیف را به نام درویش خوانده و نواخته بودند. روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران از این تصنیف به عنوان یکی از آثار درویش‌خان یاد کرده است. ارشد تهماسبی در کتاب تصانیف عارف، ذکری از این آهنگ به میان نیاورده در حالی که در کتاب مجموعهٔ آثار درویش‌خان، نُت و شعر آن را آورده است. فرامرز پایور هم در کتاب ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی دوامی می‌نویسد: «آهنگ از درویش‌خان و شعر از ملک‌الشعرای بهار است که در مجلس شورای ملی به نفع حریق‌زدگان شهر آمل، تخصیص داده شده و در سال ۱۲۹۴ خورشیدی خوانده و اجرا شده است. بندهای دیگر این تصنیف در دیوان عارف آمده است.» [۴] مجله موسیقی شماره ۱۷، آلبوم ترانه‌های ایرانی، کتاب آهنگ‌های اصیل ایرانی نیز تصنیف را از درویش‌خان می‌دانند.
متن تصنیف
بند یکم
بهار دلکش رسید و دل به‌جا نباشد از آن‌که دلبر دمی به فکر ما نباشد
در این بهار ای صنم بیا و آشتی کن که جنگ و کین با من حزین روا نباشد
صبحدم بلبل، بر درخت گل، به‌خنده می‌گفت نازنینان را، مه‌جبینان را، وفا نباشد
بند دوم
اگر که با این دل حزین تو عهد بستی حبیب من، با رقیب من، چرا نشستی؟
چرا دلم را عزیز من، ز کینه خستی؟ بیا بَرَم شبی از وفا ای مه الستی
تازه کن عهدی که با ما بستی
بند سوم
به باغ رفتم دمی به گل نظاره کردم چو غنچه پیراهن از غم تو پاره کردم
روا نباشد اگر ز من کناره جویی که من ز بهر تو از جهان کناره کردم
ای پری پیکر، سرو سیمین بر، لعبت بهاری مهوشی جانی، دلکشی اما، وفا نداری
بند چهارم
به باغ رفتم چو عارضت گلی ندیدم ز گلشن‌ات از مراد دل گلی نچیدم
به خاک کوی تو لاجرم وطن گزیدم ببین در وطن از رفیقانت،
وز رقیبانت، در وطن‌خواهی چه‌ها کشیدم
بند پنجم
ز جشن جمشید جم، دلی نمانده خرم از آن که اهرمن را مکان بود به کشور جم
به پادشه عجم بده ز باده جامی مگر که پادشه عجم ز دل برد غم
خسرو ایران، باد جاویدان، به تخت شاهی دشمنش بی جان، ملکش آبادان، چنان که خواهی
بند ششم
ز جنگ بین‌الملل مرا خبر نباشد ز بارش تیر آهنین حذر نباشد
مرا به غیر از غمت غم دگر نباشد تو شاه منی، با ولای تو، با صفای تو
از رقیبانم حذر نباشد
پانویس
«تصنیف بهار دلکش». فرارو.
«گل‌های تازه ۱۶۲». گل‌ها.
«خواننده‌ی شناخته شده‌ی موسیقی سنتی ایران با ارکستر فرهنگ و هنر روی صحنه رفت». موسیقی ما. ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۷.
«تصنیف شماره‌ی ۳۵». گنجور.
منابع
وب سایت خبری، تحلیلی فرارو
آلبوم «عشق داند» اثر محمد رضا لطفی و محمد رضا شجریان
پیوند به بیرون
اجرای تلویزیونی بهار دلکش (اساتید لطفی و شجریان)
اجرای بهار دلکش از شجریان با تنظیم فرامرز پایور
فیلم اجرای بهار دلکش از شجریان و لطفی پیش از انقلاب
