چنگ رودکی روح‌الله خالقی اصفهان سل نیما فریدونی تار
چنگ رودکی روح‌الله خالقی اصفهان سل نیما فریدونی تار
ریگ آموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی
آب جیحون از نشاط روی دوست
خنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا شاد باش و دیر زی
میر زی تو شادمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان
ماه سوی آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی بوستان آید همی
رودکی
چنگ رودکی
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
«چنگ رودکی»
ترانه روح‌الله خالقی
ترانه‌سرا(ها) رودکی
با صدای مرضیه و غلامحسین بنان
چنگ رودکی تصنیفی است از ساخته‌های روح‌الله خالقی که روی شعری از رودکی و در بیات اصفهان ساخته شده‌است.
ویژگی‌ها
تصنیف چنگ رودکی توسط روح‌الله خالقی و در بیات اصفهان ساخته شده‌است. شعر این قطعه، قصیده‌ای است رودکی که با «بوی جوی مولیان آید همی» آغاز می‌شود.[۱] در لغت‌نامه دهخدا آمده‌است که «مولیان» نام رودخانه‌ای در نزدیکی بخارا بوده‌است و امروزه نیز در همان منطقه رودخانه‌ای به اسم «جوی موالیان» وجود دارد.[۲] در این لغت‌نامه همچنین اشاره شده که مولیان نام منطقه‌ای در نزدیکی بخارا بوده که امیر اسماعیل سامانی در آن باغ‌ها و کاخ‌هایی ساخته و به موالیان وقف کرده‌است.[۳]
روایت شده که رودکی این شعر را در طول یکی از سفرهای نصر دوم سامانی ساخته‌است. نصر دوم در خلال این سفر در منطقه‌ای نزدیک به هرات تصمیم به اقامت موقت می‌گیرد، اما این اقامات چهار سال به طول می‌انجامد. امیران لشکر که مایل به اتمام سفر و بازگشت به بخارا بودند، از رودکی (که وزیر نصر دوم بود) درخواست کمک می‌کنند و او هم این قطعه را می‌سراید و برای نصر دوم می‌خواند. شنیدن این شعر نصر دوم را ترغیب به سفر می‌کند چنان‌که تا بازگشت به بخارا در هیچ جای دیگری توقف نمی‌کند.[۴] اما این روایت مورد تردید است، و احتمال داده می‌شود که رودکی این شعر را در مرو یا نیشابور سروده باشد.[۵]
قطعه با یک اورتور با وزن 2
4 آغاز می‌شود و موسیقی پرتحرکی دارد. اکثر موتیف‌های این قطعه، گسترهٔ صوتی به اندازهٔ چهارم درست دارند. اگر چه این قطعه در بیات اصفهان است، اما در بیشتر موتیف‌های آن از نت ریزپرده‌ای اصفهان پرهیز شده‌است که باعث شده که فضای صوتی آن تا حدی شبیه به دستگاه ماهور شود و این باعث ترکیبی از حس غم اصفهان و سرخوشی ماهور در قطعه احساس شود.[۶] پس از این اورتور پرتحرک، اصل تصنیف آغاز می‌شود که وزن 3
4 دارد (اگر چه به خاطر تندای آن می‌شود آن را 6
8 نیز دانست). ملودی در اکثر بخش‌های آوازی پیوسته‌است و جهش ندارد؛ تمرکز آن نیز بیشتر روی درجات دوم و سوم بیات اصفهان است. ابتدا خوانندهٔ زن (مرضیه) چند مصراع می‌خواند و پس از مصراع «زیر پایم پرنیان آید همی»، خوانندهٔ مرد (بنان) شروع بن خواندن می‌کند. قسمت‌هایی که خوانندهٔ زن می‌خواند با سنکپ آغاز می‌شود و ابتدای هر فراز آن دو ضربه جلوتر از ابتدای میزان‌هاست. اما قسمت‌هایی که خوانندهٔ مرد می‌خواند چنین نیست و در همان ضرب اول میزان آغاز می‌شود.[۷] با شروع خوانندگی صدای مرد، قطعه به دستگاه شور پرده‌گردانی می‌کند و برخلاف قسمت‌های قبلی که عمدتاً به صورت لگاتو (متصل) اجرا می‌شدند، آواز در اینجا حالت منقطعی پیدا می‌کند. آواز در عبارت «شاد باش و دیر زی» اوج پیدا می‌کند و از نظر فضای صوتی حالتی شبیه به گوشهٔ بیداد در دستگاه همایون پیدا می‌کند و سپس به مایهٔ اصلی در بیات اصفهان بازگشت می‌کند.[۸] در ادامه، خوانندهٔ زن موسیقی را به فضای آواز دشتی می‌برد و سپس‌تر، توسط خوانندهٔ مرد با یک ملودی پایین‌رونده به دستگاه همایون و آواز اصفهان بازگردانده می‌شود. در دنباله، ملودی حالتی بالارونده پیدا می‌کند که اگرچه در فضای صوتی اصفهان باقی می‌ماند اما حس تعلیقی ایجاد می‌کند که پاسخ آن توسط خوانندهٔ زن با مسرع «سرو سوی بوستان آید همی» و با تأکید بر نت شاهد دشتی صورت می‌گیرد که باعث حل این تعلیق در دستگاهی جدید می‌شود.[۹] در قسمت پایانی، ملودی دوباره پرتحرک می‌شود و بیت اول شعر این بار با حالتی جدید اجرا می‌شود. سپس ملودی اورتور اولیه، به صورت یک پاساژ تکرار می‌شود و قطعه پایان می‌گیرد.[۱۰]
اجراها و بازخورد
اولین اجرای این تصنیف با صدای مرضیه و غلامحسین بنان در برنامهٔ گل‌های رنگارنگ شماره ۲۵۴ بود.[۱۱]
کامیار صلواتی، پژوهشگر موسیقی سنتی ایرانی، تصنیف چنگ رودکی را «یکی از درخشان‌ترین قطعات تاریخ موسیقی ایرانی» قلمداد کرده‌است.[۱۲]
پانویس
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (I).
دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، مدخل «مولیان».
دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، مدخل دوم «مولیان».
شفق، قصیده بوی جوی مولیان در نیشابور سروده شده‌است نه هرات، ۵۳–۵۵.
شفق، قصیده بوی جوی مولیان در نیشابور سروده شده‌است نه هرات، ۵۵–۶۰.
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (I).
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (II).
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (III).
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (IV).
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (V).
برنامه گل‌های رنگارنگ، شماره ۲۵۴.
صلواتی، تحلیلی بر چنگ رودکی (I).
منابع
شفق، اسماعیل (۱۳۹۰). «قصیده بوی جوی مولیان در نیشابور سروده شده‌است نه هرات» (PDF). متن‌شناسی ادب فارسی. ۳ (۲): ۵۳–۶۲. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
صلواتی، کامیار (۱۷ فروردین ۱۳۹۳). «تحلیلی بر چنگ رودکی (I)». گفتگوی هارمونیک. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
صلواتی، کامیار (۲۴ فروردین ۱۳۹۳). «تحلیلی بر چنگ رودکی (II)». گفتگوی هارمونیک. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
صلواتی، کامیار (۱ اردیبهشت ۱۳۹۳). «تحلیلی بر چنگ رودکی (III)». گفتگوی هارمونیک. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
صلواتی، کامیار (۷ اردیبهشت ۱۳۹۳). «تحلیلی بر چنگ رودکی (IV)». گفتگوی هارمونیک. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
صلواتی، کامیار (۷ اردیبهشت ۱۳۹۳). «تحلیلی بر چنگ رودکی (V)». گفتگوی هارمونیک. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
«گل‌های رنگارنگ ۲۵۴». وبگاه گلها. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰.
دهخدا، علی‌اکبر. «مولیان». لغت‌نامه دهخدا. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰ – به واسطهٔ واژه‌یاب.
دهخدا، علی‌اکبر. «مولیان (۲)». لغت‌نامه دهخدا. دریافت‌شده در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰ – به واسطهٔ واژه‌یاب.
پیوند به بیرون
متن کامل قصیدهٔ «بوی جوی مولیان آید همی» سرودهٔ رودکی، وبگاه گنجور
