کتاب ضربی‌های ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی موسی معروفی

کتاب ضربی‌های ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی موسی معروفی بازنویسی جعفر صالحی انتشارات رازگو
کتاب ارزشمند “ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی” که استاد “موسی معروفی” با تلاش بسیار گردآوری نمود، سالهاست که به دلایلی از جمله حجیم بودن آن، از کارگان آموزشی موسیقی ایرانی کنار گذاشته شده است.
در کتاب “ضربی های ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی” قسمتها و قطعات ضربی آن توسط “جعفرصالحی”، با استناد به متن اصلی و نمونه اجرا شده آن (توسط سلیمان خان روح افزا) بازنویسی و ویرایش شده و با ظاهری آراسته، با تایید و حمایت “انجمن موسیقی ایران” توسط نشر “رازگو” منتشر شده است.
مقدمه
کتاب ارزشمند «ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی» که حاصل گردآوری و تدوین استاد موسی معروفی است را می‌توان از نخستین آثار مکتوب و منتشر شده در حوزه‌ی موسیقی ایرانی دانست که مورد ارجاع و استفاده‌ی بسیاری از موسیقیدانان بزرگ بوده و هست.
همان‌طور که بسیاری از استادان پیشکسوت (از جمله استاد روح‌الله خالقی) بیان داشته‌اند، استاد معروفی برای تجمیع نظر استادان راوی ردیف و ثبت و ضبط کامل آن‌ها، روایت‌های مختلف گوشه‌ها را در کنار هم ذکر کرده و آن‌ها را با عبارت‌های «نوعی دیگر» یا «قسمی دیگر» از هم متمایز نموده است. همین امر موجب بالا بردن ارزش محتوایی آن شده است که به‌نوعی آن را به دایره‌المعارف ردیف موسیقی ایران تبدیل نموده است. از سویی دیگر همین حجم بالای آن موجب شد تا به مرور زمان از فهرست منابع آموزشی هنرستان‌ و دانشگاه‌ها حذف شده و ردیف‌های دیگر جایگزین آن شوند.
حذف این کتاب ارزشمند از برنامه‌ی درسی و آموزشی هنرستان و دانشگاه، موجب شد تا نسل جدید هنرجویان نسبت به مطالب آن بیگانه شده و حتی از وجود آن نیز بی‌اطلاع باشند. در این میان نقش مهم و آموزنده‌ی ضربی‌های ردیف نیز نادیده گرفته شده و همراه با سایر مطالب مهم و آموزنده‌ی این کتاب، به دست فراموشی سپرده شد. در حالی‌که ضربی‌های ثبت شده در این کتاب، یا منحصر به‌فرد بوده و در ردیف‌های دیگر روایت نشده‌اند یا با نمونه‌های مشابه خود تفاوت‌های بسیاری دارند.
آموزش ضربی‌ها در کنار گوشه‌های ردیف، موجب ایجاد درک بهتری از روند گوشه‌ها و ساختار دستگاه یا آواز مورد نظر می‌شود. اکثر ضربی‌های ردیف، آهنگساز مشخصی نداشته و مانند سایر گوشه‌ها، به صورت شفاهی تدریس شده‌اند. از این‌رو حتی برخی راه‌گردانی‌ها و گوشه‌هایی که شاید در روند آموزش و انتقال شفاهی ردیف، حذف شده یا دچار فراموشی شده باشند را می‌توان در این ضربی‌ها مشاهده نمود. مانند پرده‌گردانی به آواز اصفهان در «حربی» دستگاه ماهور.
از طرف دیگر استادان قدیمی با آموزش ضربی‌ها، بداهه‌پردازی در یک بازه‌ی زمانی مشخص و موزون را به شاگردان خود می‌آموختند. در مواردی نیز انتقال یک ضربی با مشخصات ساختاری خود از دستگاهی به دستگاه دیگر را شاهد هستیم. مانند «نستاری» در دستگاه نوا و «حاشیه» در دستگاه چهارگاه. با آموزش این ضربی‌ها و بررسی ساختاری و محتوایی آن‌ها، قوه خلاقیت هنر‌جو به شکل مناسبی تحریک و تقویت می‌گردد.
به همین دلیل تدوین و انتشار کتاب مستقلی که دربرگیرنده‌ی ضربی‌های دستگاه‌ها و آوازهای ردیف روایت شده از استاد موسی‌خان معروفی باشد، بسیار مورد نیاز بود تا هم در کلاس‌های آموزشی و هنرستان‌ها و دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار گیرد و هم به سهولت قابل دسترسی برای محققین و پژوهشگران باشد.
کتابی که پیش روی شماست، با موافقت و حمایت انجمن موسیقی ایران و توسط نگارنده از متن اصلی ردیف هفت دستگاه بازنویسی شده و طی چند مرحله با نمونه‌های صوتی موجود تطبیق داده و تصحیح شده است. دوست ارجمندم جناب افتخاری، مدیر نشر «رازگو» نیز در آماده‌سازی و نشر فاخر آن نهایت همراهی را داشته‌اند که از ایشان بسیار سپاسگزارم.
در پایان به کلام استاد ارجمند، موسی‌خان معروفی بسنده می‌کنم که در ابتدای هر قسمت از آلبوم صوتی ردیف، با صدای خود خوانده‌اند:
بماند سال‌ها این نظم و ترتیب             ز ما هر ذره خاک افتاده جایی
غرض نقشی است کز ما باز ماند                 که هستی را نمی‌بینم بقایی
جعفر صالحی
کارشناس ارشد نوازندگی موسیقی ایرانی
فهرست قطعه‌‌ها
دستگاه شور
چهارمضراب (در ادامه‌ی گوشه‌ی آواز)
چهارمضراب (در ادامه‌ی گوشه‌ی صفا)
چهارمضراب (در ادامه‌ی گوشه‌ي عُزّال)
گوشه‌ی گرِیلی
چهارمضراب بیات کُرد
گرِیلی
گرِیلی شستی
گرِیلی شستی (نوع دیگر)
هشتری
ضرب اصول
شهرآشوب
دستان عرب (آواز ابوعطا)
چهارباغ
آواز دشتی
چهارمضراب
آواز بیات تُرک
مهربانی
دستگاه سه‌گاه
پیش‌زنگوله و زنگوله
رِنگ دلگشا
دستگاه چهارگاه
چهارمضراب
پیش‌زنگوله و زنگوله
چهارمضراب حصار
لَزگی
حاشیه
متن
شهرآشوب
دستگاه ماهور
مقدمه
کوراُغلی
چهارمضراب
چهارمضراب دلکَش
خوارزمی
چهارپاره
زنگوله
چهارمضراب (در ادامه‌ی گوشه‌ی راک)
ساقی‌نامه، صوفی‌نامه و کُشته
حَربی
شهرآشوب
دستگاه همایون
چهارمضراب
زنگ شتر
چهارمضراب (در ادامه‌ی گوشه‌ی باوی)
ضربی (در ادامه‌ی گوشه‌ی جامه‌دران)
رِنگ فرح
شهرآشوب
آواز بیات اصفهان
رِنگ فرح‌انگیز
دستگاه راست‌پنج‌گاه
چهارمضراب
زنگ شتر
زنگوله‌ی صغیر و کبیر
چهارمضراب (در ادامه‌ی گوشه‌ی راک)
حَربی
شهرآشوب
دستگاه نوا
چهارمضراب
نستاری
شابک:
9786007739099