دانلود جزوه فیزیک صوت گام‌های بالقوه بالفعل سنتی موسیقی ایران خسرو مولانا

توضیحات

دانلود جزوه‌ی فیزیک صوت و گام‌های بالقوه و بالفعل و سنتی موسیقی ایران دکتر خسرو مولانا
این جزوه ای است از کلاس فیزیک صوت دکتر خسرو مولانا. درخواست می نمایم دوستانی که به این جزوه ها دسترسی دارند برای انتشار آن به ما پیام دهند.
نیما فریدونی – ۱۹ تیر ۱۳۹۶

سوابق تخصّصی خسرو مولانا
اواخر آبان سال ۱۳۲۳ در تهران متولد شد . در ۱۵ سالگی (۱۳۳۸) پس از اتمام سیکل اول در دبیرستان البرز ، پدرش وی را برای ادامه تحصیل روانه انگلستان ساخت و بقیه دوره دبیرستان را در مدرسه Millfield به اتمام رسانید . پس از اخذ مدرك لیسانس در رشته فیزیك از دانشگاه Surrey ، چهار سال در مركز تحقیقات BBC Research Department ) BBC ) به پژوهش بر روی رنگینش صدا (Tonal Colouration) و نیز كار در قسمت طراحی استودیو و مدارهای الکترونیک شنودی پرداخت و بر اساس كار پژوهشی خود موفق به اخذ مدرك دكترا از دانشگاه Surrey در سال ۱۹۷۵ گردید .
در سال ۱۳۵۵ به ایران بازگشت و از همین سال تا ۱۳۵۹ به عنوان مسئول صدا ، با همكاری سه تن دیگر، گروه «پژوهش مهندسی» در معاونت فنی سازمان رادیو و تلویزیون سابق ایران را بنیان‌گذاری كرد . از جمله فعالیت‌های دیگر وی در این دوران ، گذشته از تأسیس آزمایشگاه‌های پژوهش صدا در گروه پژوهش مهندسی ، می‌توان از مسئولیت كمیته تخصصی صدا و مسئولیت طرح‌های اكوستیكی كل سازمان نیز یاد كرد .
درسال ۱۳۵۹ ، پس از انحلال گروه پژوهش مهندسی ، از سازمان استعفا کرد و چند سالی به تعمیر وسائل شنودی پرداخت چون ، فعالیت‌های اکوستیکی کشور عملاً «مسکوت» شده بودند ! اولین رهائی نسبی از این رکود اکوستیکی در سال ۱۳۶۲ بود که دو کمیته به ریاست مرحوم دکتر برکشلی در مرکز نشر دانشگاهی به منظور واژه‌گزینی اکوستیک و موسیقی تشکیل شد و مولانا یکی از اعضای کمیته اکوستیک آن بود . این کمیته جزوه‌ای تحت عنوان «واژه نامه فیزیک : اکوستیک ؛ جزوه ۴۷ ، مرکز نشر دانشگاهی» منتشر کرد که فقط در اختیار اعضاء کمیته قرار گرفت و انتشار عمومی نداشت ولی ، در هر حال ، باید اولین واژه‌نامه‌ای به حساب آید که در زمینه اکوستیک در کشور تدوین شده است . در تیر ماه ۱۳۸۴ ، با اتکاء به واژه‌نامه فوق ، مولانا جزوه‌ای با عنوان «واژه‌نامه انگلیسی به فارسی صدا» در گروه فنی دانشکده صدا و سیما منتشر کرد که تجربیات بیست سال گذشته خود را نیز دربرداشت . در ضمن ، پس از فوت مرحوم دکتر برکشلی در سال ۱۳۶۶ ، دو کمیته مذکور نیز رهسپار همان دیار شدند !
پس از بازگشائی دانشگاه‌ها در سال ۱۳۶۲ ، تدریس در گروه معماری دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را آغاز کرد . وی که قبل از بازگشتن به ایران در سال ۱۳۵۵ ، عضو انجمن‌های اکوستیک (ASA) و مهندسی شنودی (AES) آمریکا بود ، در مهرماه ۱۳۶۳ به عضویت هیئت مدیره انجمن اکوستیک‌دانان ایران نیز انتخاب شد .
همکاری وی با مركز تحقیقات ساختمان و مسكن ، وابسته به وزارت مسكن و شهرسازی به عنوان مشاور اکوستیک از سال ۱۳۶۴ شروع شد . اولین قدم او فعال‌سازی و تکمیل امکانات آزمایشگاهی بود که مرحوم دکتر لیاقتی قبلاً بنیان‌گذاری کرده بود . این همکاری به عنوان رئیس کمیته تخصصی اکوستیک مرکز تا چند سال قبل که کمیته تشکیل می‌شد ، همچنان ادامه داشت . حجم عمده‌ای از پژوهش‌های اكوستیك ساختمانی او در این مركز انجام شده و در نشریات مختلف مرکز به چاپ رسیده است . یکی از فعالیت‌های زیربنائی نامبرده در این مركز طراحی اولین مجموعه از آزمایشگاه‌های پژوهش اكوستیك در ایران است که با ۹۳۶ مترمربع زیربنای ساختمانی تحت قراردادی با عنوان «اهداف مطالعاتی و پژوهشی و امکانات لازم بخش آکوستیک مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن» در مهرماه ۱۳۷۵ انجام شد . البته ، اولین مجموعه آزمایشگاهی اکوستیک را نامبرده برای گروه پژوهش مهندسی در سازمان رادیو تلویزیون سابق طراحی و به مرحله اجرا رساند منتها ، روزی که برای خاک‌برداری زمین آن آمده بودند ، نامبرده در جلسه‌ای شرکت داشت که قضیه انحلال گروه پژوهش مهندسی بررسی می‌شد ! ناگفته نماند که محل و در نتیجه ، جزئیات مجموعه آزمایشگاه‌های اکوستیک مرکز تحقیقات نیز تاکنون لااقل سه بار (در ۱۸ سال گذشته) به دلیل نقطه نظرات مدیریتی تغییر کرده منتها ، قرار است ساخته شود !
در سال ۱۳۶۷ کتابی تحت عنوان «ضوابط طراحی و مفاهیم پایه اکوستیکی و شنودی مربوط به سالن‌های سینما» برای بنیاد سینمائی فارابی نوشت که گذشته از خود ضوابط ، شامل دلائل وجودی این ضوابط نیز می‌شد . یک سال بعد کتاب مشابه دیگری را تحت عنوان «مفاهیم و ضوابط طراحی سیستم‌های گفتاررسانی» برای متروی تهران به رشته تحریر درآورد .
از ۱۳۷۷ به عنوان عضو و رئیس كمیته مبحث ۱۸ (اكوستیك ساختمانی) مقررات ملی ساختمان وزارت مسكن به فعالیت پرداخت كه حاصل آن تدوین اولین مقررات اكوستیك ساختمانی در ایران است . در بهمن ۱۳۹۲ و اردیبهشت ۹۳ مجدداً و به ترتیب ، به عضویت «شورای تدوین مقررات ملی ساختمان» و ریاست کمیته تخصصی مبحث ۱۸ منصوب شد . نامبرده در ظرف ۳۸ سال گذشته بیش از ۴۰ پروژه اكوستیك ساختمانی و الکترواکوستیکی را جدا از فعالیت‌های دولتی خود طراحی و نظارت كرده است .
مولانا با پشتوانه سال‌ها كار و پژوهش شخصی در زمینه اكوستیك موسیقی ، كار رسمی خود را در این مورد از سال ۱۳۶۸ همزمان با بازگشایی رشته موسیقی در دانشگاه تهران به عنوان عضو هیئت علمی گروه موسیقی آغاز كرد . تجربه شخصی وی نشان داده بود که تشکل‌های دولتی کشور مشکلات زیادی در زمینه استمرار و اختیار کافی برای انجام فعالیت‌های پژوهشی بوجود می‌آورند و لذا ، در سال ۱۳۶۵ ، به موازات فعالیت‌های دولتی خود، قدم‌های اولیه را جهت تأسیس آزمایشگاهی شخصی برای انجام فعالیت‌های اکوستیکی و مورد علاقه خود به مرحله اجرا گذاشت . دانش اكوستیك موسیقائی نامبرده ، ابهامات و سؤالات بنیادی موجود در زمینه‌های مختلف اکوستیک موسیقائی ایران را برایش روشن ساخته بود و لذا ، از همان زمان ، فعالیت در جهت رفع این ابهامات را آغازكرد . دانشجویان تنها منبع قابل اطمینان به نظر می‌رسیدند چون ، ارگان‌ها و مراكز (حتا آكادمیك) تمایل چندانی به حل این مشکلات از خود نشان نمی‌دادند . با این وصف ، نامبرده با كمك دانشجویان خود در چندین شاخه اصلی مربوط به اكوستیك موسیقی ایران كار تحقیقاتی را بنا نهاد كه اولین آنها روشن ساختن وضع فواصل فعلی موسیقی شهری (دستگاهی) بود . از سوی دیگر ، فواصل رایج در موسیقی مناطق مختلف ایران به ویژه : موسیقی‌های آذری ، تركمن‌صحرا ، اهل‌حق ، خراسان و دیوان کردستان مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات بنیادی از جمله الفبای موسیقائی آنها در بررسی‌های متوالی به‌دست آمد و در پایان‌نامه‌های مختلف منتشر شد . در همین راستا ، اطلاعاتی مقدماتی در مورد خصوصیات اکوستیکی تعدادی از سازهای ایران نیز بدست آمده است . در ضمن ، سالهاست که دستگاهی به نام «سازسنج» در کارگاه شخصی وی به منظور پژوهش و پی بردن به اثر متقابل اجزاء سازهای زهی دسته و دستان‌دار ایران ساخته شده که در پژوهش‌های مختلف نیز مورد استفاده قرار گرفته است . اضافه بر این ، تعداد زیادی از سازهای فعلی ایران همراه با ثبت مشخصات اکوستیکی آنها نمونه‌سازی شده‌اند تا بتوان صدای آنها را با گونه‌هائی از آنها که ، نهایتاً ، روی دستگاه «ساز سنج» مونتاژ می‌شوند تحت بررسی قرار داد .
در سال ۱۳۷۸ ، به منظور سامان‌دهی منابع تصویری که به سازهای گذشته (از تندیس‌های گِلی هزاره چهارم قبل از میلاد تا عکس‌های دوران قاجار) و حال ایران مربوط می‌شوند ، سرپرستی جمع‌آوری منابع و تدوین «فهرست نقوش سازدار» را در کتابخانه شخصی خود آغاز کرد . این مجموعه در حال تكامل است و نزدیک به ۹۰۰ نگاره و عكس سازدار در آن فهرست‌بندی شده است که بسیاری از آنها در پژوهش‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته‌اند .
مطالعه و پژوهش متون كهن اكوستیك موسیقائی ایران فعالیت دیگریست که پی‌آمدهای مفیدی برای وی داشته است . مهم‌ترین این نتایج عبارتند از: روشن ساختن اهمیت اکوستیک موسیقائی سامانه صفی‌الدین ، مبانی ساختاری فواصل موسیقائی سامانه كنونی و شهری ایران و ریشه‌های احتمالی گام ۱۲ فاصله‌ای موجود در لااقل دو منطقه مختلف کشور . استفاده از همان متون بعلاوه «فهرست نقوش سازدار» امکان بازسازی دقیق تعدادی از سازهای قدیمی را نیز فراهم ساخته است . از جمله ، دو عدد بربط ساسانی که مراحل بازسازی آنها در آزمایشگاه شخصی نامبرده رو به اتمام است . نمونه سازی کرنای گیلان ، بصورتی قابل حمل در جهت احیاء و منطبق ساختن آن با نیازهای فعلی ، فعالیت دیگریست که در آزمایشگاه شخصی وی به نتیجه‌ای قابل استفاده رسیده است .
بررسی ساختارهای سلولی موسیقی ایران ، سوابق تكاملی و ساختار اکوستیک موسیقائی ردیف دستگاهی از دیگر فعالیت‌های پژوهشی وی بوده كه غالباً به صورت پایان‌نامه‌های دانشجویی كارشناسی و كارشناسی ارشد با نظارت و راهنمایی او انجام شده است .
جمع‌آوری ، فهرست‌بندی مقدماتی و ضبط اطلاعات تاریخی مربوط به لوله‌های حافظ‌الاصوات (Phonograph) مجموعه معیرالممالک فعالیت دیگریست که مولانا در سال ۱۳۶۹ شروع کرد . این مجموعه اولین اصوات گفتار و موسیقی ضبط شده و باقیمانده در ایران است که قدیمی‌ترین آنها تاریخ ششم رجب ۱۳۱۶ قمری (۱۱۶ سال شمسی قبل) را نشان می‌دهد . کار مشابه دیگری که نامبرده در سال ۱۳۸۷ با کمک دو تن از دانشجویانش به اتمام رساند، تصویربرداری (Scanning) نوشته‌ها و رقومی‌سازی (Digitizing) محتوای صوتی نزدیک به صد صفحه سنگی ایرانی متعلق به «موسیقی تجربی» گروه موسیقی دانشگاه تهران بود .
قدم دیگری که نامبرده و همکارانش که در جهت روشن ساختن سوابق اکوستیکی ایران برداشتند ، اندازه‌گیری نمودار واخنش و تراز نسبی صدا در چینی‌خانه عالی‌قاپو و ضبط پژواک‌های موجود زیر گنبدهای دو مسجد شاه و شیخ لطف‌اله در اصفهان در آذر ۱۳۷۸ بود .
در سال ۱۳۸۳ مسئولیت تدوین ریز دروس و راه‌اندازی دوره‌های كارشناسی و كارشناسی ارشد صدا در گروه فنی دانشكده صدا و سیما به عهده وی واگذار شد ، به این نیت ، که افرادی در گرایش‌های اكوستیك موسیقی و گفتار ، صدابرداری ، صداپردازی ، اكوستیك ساختمانی و … تربیت شوند . فعالیت رسمی دوره کارشناسی ارشد آن در سال ۱۳۸۶ آغاز شد .
از جمله فعالیت‌های نسبتاً متأخر نامبرده ، یکی ریاست کمیته متناظر TC43 (اکوستیک) سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی کشور است که در بهمن ۱۳۸۷ آغاز و تا کنون ادامه دارد . دیگری ، در فروردین ۱۳۸۹ بود که اولین «مبانی طرح‌های اکوستیکی و الکترواکوستیکی مصلای امام خمینی (ره) تهران» را برای فعالیت‌های اکوستیکی آن مجموعه تدوین کرد . مورد سوم ، به جریان انداختن مقدمات اداری رشته کارشناسی ارشد اکوستیک موسیقی از طریق دانشکده موسیقی دانشگاه هنر در اواخر بهار ۱۳۸۹ توسط تعدادی از دانشجویان دانشگاه‌های تهران و هنر بود . ریز دروس این دوره را مولانا در تابستان ۱۳۸۰ تدوین کرده بود منتها ، به دلائلی ، بلاتکلیف ماند . مورد آخر ، تدوین مقدماتی و ضبط اولین متن نمادین برای گویش زبان فارسی در یک اتاق صامت توسط تعدادی گوینده زن و مرد در شهریور ۱۳۸۹ است . چنین متنی ، گذشته از پژوهش‌های آواشناسی زبان ، در گفتاررسانی و اکوستیک ساختمانی نیز کاربرد پژوهشی دارد . در آبان ۱۳۸۸ ، با کمک سه تن از دانشجویانش ، اقدام به ثبت مؤسسه‌ای رسمی به منظور «پژوهش ، آموزش و مشاوره در زمینه صدا و اکوستیک» کرد تا بتواند سابقه بسیار کهن اکوستیک در ایران را به نحو مؤثرتری به دوستداران آن معرفی کند . پس از پنج سال دوندگی ، عمدتاً توسط دو نفر از این دانشجویان ، این «مؤسسه فرهنگ و هنر نواک» بالاخره مجوز فعالیت گرفت . اماّ ، امید است گذشت زمان ، به ثمربخش شدن آن التفات بیشتری داشته باشد !