تیز کردن ابزار لیسه
نوشته داوود پیشان
آماده نمودن ابزار و نحوه انتخاب، استفاده و کاربرد بهتر از آن از مهمترین عوامل برای ساخت ساز می‌باشد. ساز وسیله‌ای بسیار دقیق و ظریف است و برای ساخت آن باید از بهترین ابزار‌ها و در بهترین کیفیت نگه‌داری و کارایی آنها، بهره برد. لیسه، از جمله وسایل بسیار ساده و در عین حال کارا می‌باشد که برای تیز کردن آن متأسفانه هیچ مقاله‌ای به زبان فارسی در اینترنت موجود نیست، این مطلب را آقای داود پیشان برای سایت ما آماده نموده‌اند. مطلب آقای پیشان با استفاده از تجربه بسیار بالای آقای بهرام سروش که متخصص ابزار چوب هستند تدوین شده است. آقای پیشان سازنده ساز تار می‌باشند و یک سال به طور مستمر در کارگاه اینجانب به تجربه‌اندوزی از روش من در ساخت تار پرداخته‌اند و در حال حاضر از جمله سازندگان خوب این ساز می‌باشند.
رامین جزایری،
آبان هزار و سیصد و نود
با عرض سلام خدمت دوستان عزیز سازنده ساز در اول این مقاله از استادم جناب آقای رامین جزایری بسیار سپاسگزارم که این جانب را با مقوله ی سازسازی ِ حرفه ای و زیباشناسی ساز و همچنین هنر تیز کردن ابزار آشنا کردند. اولین باری که کار با لیسه را دیدم در کارگاه استاد سروش بود که به حق یکی از بزرگترین و خبره ترین اساتید شناخته شده در کار با چوب و تیز کردن ابزار هستند. در موقع کار کردن ایشان با لیسه به این فکر می کردم که چقدر کار با این ابزار راحت است و در همان روز آن لیسه را از استاد خریداری کرده و با خود به کارگاه بردم. لیسه ای بود از جنس فولاد آلمانی. به هیجان شروع به کار با لیسه کردم ولی همان موقع بود که متوجه شدم که کار با لیسه مهارت و فوت و فن مخصوص خود را می طلبد که آن زمان من فاقد این مهارت بودم. بعدها با کارکردن با لیسه و تیز کردن آن و آموزش نزد اساتید بزرگوارم متوجه شدم که یک لبه ی برجسته ی ظریف در لیسه باید ایجاد کرد که با آن بتوان تراشه برداری کرد و کل داستان لیسه همین تراشه ی بسیار ظریف می باشد. در ضمن اینجانب به عنوان کوچکترین عضو جامعه بزرگ سازسازان چند مطلب در مورد انتخاب و چگونگی تیزکردن لیسه می آورم که امیدوارم مورد استفاده قرار گیرد. توضیحاتی در مورد جنس لیسه: قبل از صحبت کردن در مورد چگونگی تیز کردن لبه های لیسه، باید ویژگیهای یک لیسه خوب را مورد بررسی قرار دهیم تا بتوانیم با یک فولاد خوب، لیسه ای خوب و قابل استفاده بسازیم. معمولاً فولادهایی که در بازار به اسم لیسه موجود می باشد از فولادهای نرم با شماره های « سی،سی و سی، چهل» ساخته میشوند، که تیز کردن آنها راحت، اما خیلی زود نیز کند می شوند و ابزار خوبی برای این کار نیستند و اما لیسه ای که خوب باشد و دوام داشته باشد باید از فولاد با سختی «سی، پنجاه» ساخته شود. این نوع لیسه که با فولاد سخت ساخته شده، به زحمت تیز شده ولی در عوض بسیار بادوام و دارای کارایی بیشتری خواهد بود و به قدری تیز میشود که به راحتی می توان بدون فشار آوردن زیاد به لیسه روی صفحه سه‌تار را که بسیار ظریف است، به اندازه دلخواه رساند. نکته مهم: باید توجه داشت که هر چقدر لیسه ضخیم تر باشد برای کارهای خشن مناسب است و هرچقدر نازک باشد برای کارهای ظریف استفاده میشود. ابزار مناسب برای تیزکردن لیسه: تنها چیزی که یک لیسه را از یک تکه فلز به ابزاری کارامد تبدیل می کند، برجستگی لبه آن است. که این برجستگی طی مرحله هایی به وجود می آید که در اول آنها سوهان کاری لبه برای صاف کردن برجستگی قبلی و دوم سنگ زنی لبه برای تیز کردن لبه ها و سوم ایجاد برجستگی با ابزاری به نام مصقل( از کلمه صیقل) است. مصقل: ابزاری است که از جنس فولاد سخت ساخته شده و برای تیز کردن لیسه باید مصقل بدون زائده و صاف استفاده شود تا برجستگی لبه به خوبی انجام شود.( گاهی بعلت اینکه مصقل خوب و مناسب در دست نیست بعضی از افراد حرفه ای با تراش دادن لبه های سوهان سه گوش و صیقل دادن سطح آن , از ان به جای مصقل استفاده می کنند. مراحل تیز کردن لیسه: برای اینکه یک برجستگی یکنواخت و صاف داشته باشیم، باید لبه لیسه را که یا نو است و یا در اثر استفاده کند شده است را کاملاً تخت کنیم و لبه لیسه را به شکل زاویه دار و مربع شکل درآوریم. برای این کار از سوهان نرم استفاده می کنیم به این صورت که سوهان را بر روی میز کار ثابت کرده و لبه لیسه را به صورت کاملا عمود بر سوهان بر روی آن چندین بار می کشیم تا لبه ای صاف و تخت به دست آید. سپس با سنگ روغن (که به اشتباه سنگ نفت نامیده می شود) شروع به صاف کردن همه لبه ها می کنیم تا لبه لیسه صاف و چهار گوش شود و آماده ایجاد برجستگی برّنده شود و به یاد داشته باشیم که باید، برجستگی های قبل، از بین برود تا برجستگی جدید قابلیت تراشه برداری با کیفیت خوب را داشته باشد. ایجاد لبه تیز و برّنده: برای مهمترین مرحله تیزکاری یعنی ایجاد لبه, باید لیسه را که مراحل قبل را طی کرده و آماده است را بر روی میز کار قرارداده و یک قطره روغن به سطح لبه لیسه زده و مصقل را با زاویه تقریبی پانزده درجه در طول لیسه و با فشاری یکدست بکشید.مهمترین نکته این قسمت مقدار فشار وارده بر لبه لیسه است که خبره گی زیادی می خواهد. این فشار معمولا بیشتر از چیزی است که تصور می شود و قطعا باید فشاری بیشتر از پانزده کیلو گرم بروی مصقل باشد. من این کار را فقط به صورت رفت انجام می دهم، ولی دیده ام که بعضی افراد مصقل را به صورت رفت و برگشت می کشند که مشکل این کار در آن است که موقع برگشتن مصقل به اول لیسه، زاویه بهم خورده و تیزکاری با اشکال مواجه می شود. این مرحله از مصقل کشیدن برای استاد کارها در یک مرحله به پایان می رسد، ولی افراد مبتدی کمی بیشتر باید تمرین کنند تا بتوانند به استادی در این امر برسند. از مهمترین کارها برای مصقل کشیدن این است که فشار مصقل باید به یک اندازه باشد و برای مشخص شدن تیزی به دست آمده در لیسه می توان از کشیدن انگشت بر لیسه متوجه این امر شد و برامدگی لبه را حس کرد . مهم: به خاطر داشته باشید که پس از هر بار تیز کردن لیسه، زاویه تراشه برداری آن نیز عوض شده و باید با تغییر زاویه لیسه محل برّنده و زاویه درست آن را بیابید تا لیسه کارآیی بهتری داشته باشد. نکات مهم در مورد استفاده از لیسه: معمولاً در بهترین شرایط لیسه در حالت فشار به سمت جلو کارآیی بهتری دارد، اما من در بعضی موارد (به عنوان مثال برای صفحه سه‌تار) که احتیاج به دقت بسیار زیادی دارد و میزان تراشه ای که بر می داریم مهم است و باید دیده شود ,لیسه را به طرف عقب می کشیم که در این صورت واکنش چوب را در زیر لبه لیسه بهتر احساس می کنیم. یکی دیگر از کارهای مهم برای تراشه برداری، بهتر خم کردن لیسه است که در این صورت میانه لیسه، تراشه برداری کرده و لبه های لیسه داخل چوب جا نمی اندازد و کار یکنواخت می شود . ترفند بعدی این است که لیسه را به صورت کج، یعنی دست چپ جلو و دست راست عقب باشد بر روی کار می کشم و این کار کمک می کند که خطوط ناهموار برروی کار ایجاد نشود و کار یکدست و صاف شود و در آخر یادآوری این نکته ضروری می نماید که لیسه ابزاری است که برای کارهای ظریف و تراشه برداری به مقدار کم استفاده می شود که برای براده برداری خشن اول باید با رنده دستی کار کرد و سپس با استفاده از لیسه ناهمواری ها را مسطح کرد. مهم: بیشترین مورد مصرف لیسه می تواند در جاهایی باشد که الیاف در هم فرورفته و یا گره ای در چوب وجود دارد که با رنده نمی توان کار کرد، چون رنده این مناطق را اصطلاحاً قلوه کن می کند.
داوود پیشان
مشخصات فردی
نام: داود پیشان
جنسیت: مرد
محل سکونت: ایران – تهران
درباره من: اینجانب داود پیشان,درسال1352در تهران متولد شدم. ازنوجوانی علاقه وافری به موسیقی در خود احساس می کردم تا اینکه درسال1368 شروع به یادگیری و نواختن تارو سه‌تار کردم.بخاطر عشق و علاقه ای که به ساخت وسایل چوبی از نوجوانی داشتم, علاقه مند به ساختن تارو سه‌تارشدم. بطوری که با تهیه وسایل و ابزار ابتدائی شروع به ساخت سازبصورت غیر حرفه ای نمودم . درسال 1370 خدمت استاد بزرگوار و عزیزم جناب یوسف پوریا رسیدم و مفتخر به شاگردی ایشان شدم و از رمز و راز ساز سازی حرفه ای آگاهی یافته بعد از مدتی نیز با استادان عزیز و بنام جناب امیر عطائی و فرمان مرادی آشنا شده از سبک و سیاق کاری هر کدام از این اساتید خوشه چینی کردم . در اینجا کمال تشکروسپاسگذاری خود را از این بزرگواران مینمایم بعداز سالها, درجلسه ای باحضوراستادبزرگوار جناب محمدرضا لطفی که الحق برگردن موسیقی و سازسازی ایران حق بزرگی دارند با اساتید محترم وعزیزی همچون استاد محمودفرهمند و جناب استاد کامل (رامین جزایری )آشنا شدم و بدلیل لطف و دستور استادم جناب جزایری مدتها از ساعت 8صبح تا 5یا6عصر هرروز در کارگاه کرج خدمت ایشان رسیده و مستقیما شیوه ی ساز سازی این استاد بزگوار را در محضرو مکتب ایشان فراگرفتم . این رااضافه کنم که اینجانب در کمال افتخار عرض می نمایم کارهایم را بر مبنای فرم و شیوه ی ساز سازی استاد جزایری انتخاب کرده ادامه داده و خواهم داد و برهمان اصول پایبند بوده وهستم و خواهم بود و دلیل تصمیم اینجانب سازهایی است که استاد ساخته اند و الحق سازهای ساخته شده توسط ایشان در بالاترین رده ی سازهای ساخته شده ی حرفه ای قرار دارد . همیشه بابت این آشنایی وافتخار شاگردی نزدایشان به خود می بالم و خوشحالم . ازاستاد هم کمال امتنان و تشکر را دارم در مدت فعالیت هنریم هراز چند گاهی که محضر استاد محمود فرهمند عزیز را درک کرده ام ایشان در موارد بسیار مهم ساز سازی و مسایل مرتبط همیشه با پاسخهای متین و بسیار راهگشای ایشان رهنمون گشته ام .با تشکر و قدردانی از محضرشان.
در اینجا بر خود واجب می دانم که از اساتید بزرگوارجناب هوشنگ ظریف,محمد رضا لطفی,مجید درخشانی,بهرادتوکلی و بسیاری دیگر از دوستان و اساتید نوازنده که اینجانب را مورد لطف خود قرار داده اند تشکر کرده و برایشان آرزوی سلامت و موفقیت داشته باشم.
و همچنین ضمن طلب مغفرت و غفران الهی برای تمامی اساتید در گذشته,برای استاد عزیز و فرهیخته ام مرحوم استاد علی اکبر خان سرخوش که از همان اوایل ساز سازی ام ,اینجانب را مورد تشویق قرار می دادند و ترغیب به ادامه ی کار می نمودند طلب آرامش در سرای ابدی از خداوند مسئلت بنمایم.
در انتها قطعه شعری رااز استاد عزیزم جناب پوریا در رابطه با مهم بودن شاگردی نزد اساتید معتبرو بزرگوار می آورم تا همه متوجه این امر باشیم که برای رسیدن به مقصود,که همان ساختن ساز ها ی حرفه ای است چاره ای جز شاگردی کردن نزد اساتید نداریم.
هیچ کس درنزد خود چیزی نشد هیچ اهن خنجری تیزی نشد
هیچ قنادی نشد استادکار تا که شاگرد شکر ریزی نشددرنهایت برای تمامی زحمتکشان عرصه هنر
شادکامی و موفقیت آرزو می نمایم.
(دوستدار هنرمندان ایران زمین داود پیشان)
حرفه
مهارتها: ساخت ساز های تار وسه‌تار